Թե դու Հայ ես մարդ Աստծո, լսիր Հայի այս տեսակին:

РЕЗИДЕНТ ПОД ПСЕВДОНИМОМ «КИПНИС» — ГАЙК ОВАКИМЯН

Ему одинаково удались карьера учёного и служба в разведке. Именно он первым сообщил в Москву о разработке в США атомного оружия, благодаря чему в СССР появилась своя атомная бомба, а вместе с ней и возможность сохранить статус-кво в послевоенном мире. За освобождение Гайка Овакимяна из американской тюрьмы хлопотал сам Иосиф Сталин.

Геннадий

Досье на молодого учёного, уроженца нахичеванского села Джагри Эриванской губернии Гайка Овакимяна, заинтересовало иностранный отдел ОГПУ (Объединенное государственное политическое управление).

«Терпеливый, упорный, сдержанный, благовоспитанный, не склонный поддаваться эмоциям, превосходно владеющий шестью языками» человек был позарез нужен на Лубянке. Да и внешне он был больше похож на европейца — белолицый, светловолосый, голубоглазый.

Такой сможет привлечь внимание известных иностранных учёных, сможет сблизиться с ними, убедить их сотрудничать. Словом, Гайку Овакимяну сделали предложение, от которого он не мог отказаться.

Тридцатидвухлетний учёный-химик знал, что отныне ему придётся распроститься со спокойным существованием, и что теперь каждый его шаг будет сопряжён со смертельной опасностью.

Новая жизнь началась с прохождения специальных курсов, и уже через несколько месяцев восхищённые специалисты констатировали: умеет быстро ориентироваться в сложных ситуациях, мгновенно принимать верные решения…

Первым заданием Геннадия — именно этим псевдонимом должен был подписывать шифровки и секретные задания Гайк — стал Берлин. Здесь ему предстояло наладить деятельность научно-технической разведки. По легенде, он был сотрудником советского Торгпредства.

■ Семья Овакимян в Батуми. Крайний слева — Гайк

Атомный расклад

После того, как в 1919 году Резерфорд обнаружил, что атомы одного химического элемента могут превращаться в атомы другого элемента, открылись перспективы для создания сверхмощной бомбы — атомной. Накануне Второй мировой войны все работы в этом направлении были засекречены.

В СССР подобные исследования велись в Ленинграде и Харькове. В июле 1931 года по приглашению известного немецкого физика доктора Ланге Берлин посетил академик Абрам Федорович Иоффе — директор Ленинградского физико-технического института. На вокзале академика встречал Геннадий…

Через год газета «Правда» опубликовала сообщение — советским физикам удалось расщепить атом. Даже американцам, располагавшим прекрасными возможностями и услугами знаменитых физиков — Милликена, Туве, Лауритца — ядро пока не поддавалось. Ошеломленный Ланге терзался вопросом: каким способом — немецким или английским — воспользовались в СССР?

Ответ содержался в секретной информации Геннадия.Новая цель — проникнуть на сверхсекретную «кухню» двух военизированных гигантов немецкой промышленности «Ауэра» и «Цейса» — была достигнута столь же успешно. Москва получила данные о новейших средствах противохимической защиты, оптических приборах и разработках в области гидролокации.

И тут же распорядилась наладить аналогичное производство. Девятьсот сорок дней проработал Геннадий в Германии, когда неожиданно последовал приказ вернуться на родину.

Пути Центра неисповедимы — только неделю назад было получено очередное задание. Неужели внезапный отзыв из Берлина означает недовольство его действиями? Или, учитывая бесспорный талант разведчика, на него собираются взвалить что-то посерьёзнее?

По лезвию бритвы

В Москве Овакимяна наградили нагрудным знаком «Почётный чекист» и сразу же ознакомили с новым заданием — пришла пора сформировать научно-технический отдел в резидентуре советской спецслужбы в Нью-Йорке.

После тяжелого кризиса Америка стала приходить в себя — «новый курс» Рузвельта поднял страну на ноги. Данные разведки свидетельствовали о беспрецедентном взлете американской науки, особенно в военной области, где активно разрабатывались новые образцы вооружения и военной техники.

К тому же Соединенные Штаты наконец признали СССР — в конце 1933г. были установлены дипломатические отношения с Советским Союзом. Идеальным прикрытием для Гайка должна была стать учеба — ему следовало немедленно поступить в аспирантуру Нью-Йоркского университета и защитить докторскую диссертацию.

В Америке Гайку предстояло прожить долгих восемь лет. Блестяще сдав экзамены в аспирантуру Нью-Йоркского химического института, он во время учебы очень быстро сошелся с целым рядом известных ученых. Спустя два десятилетия Гайк поделится с самыми близкими и верными друзьями — композитором Арамом Хачатуряном и адмиралом Иваном Исаковым: «Я преклоняюсь перед людьми науки, независимо от того, знамениты они или нет. И мне всегда становилось тягостно на душе, когда я шел не просто на встречу с ними, а с целью перетянуть на нашу сторону. Нет, я не жалею об этом, я делал правое дело.

Пусть не покажется бахвальством, но одна моя беседа могла привести, скажем, к созданию самолета «ТУ» или новейшего средства защиты от химического оружия. Самым неприятным для меня было не только тревожить талантливого или гениального человека, но еще и подвергать его опасности.Поверьте, это было действительно тяжело…»

Овакимян обладал уникальным даром вербовать людей, причем большинство его агентов действовало из идеологических соображений — не требуя вознаграждения.

Возможно, ещё и потому, что Гайк сам безоговорочно верил в идеи, которые стремился внушить своим «собеседникам». И даже испытав на себе сталинские репрессии, став объектом мести самого Берия и фактически находясь под домашним арестом, был уверен — всё это не более чем недоразумение.

Кстати, несмотря на сверхзанятость, в 1935г. он блестяще защитил докторскую диссертацию. «Я больше всего боюсь непрофессионалов. Непрофессионализм может разрушить все на корню. Каждый человек должен быть на своем месте», — говорил Овакимян.

Разведчики лезли из кожи вон, снабжая Центр необходимыми материалами, но в век стремительного развития науки и техники традиционные средства и методы разведки были уже недостаточны для оперативного сбора нужной информации.

И Гайк изобрел совершенно новый метод вербовки — превратил в вербовщиков своих самых опытных и умелых агентов. Сам объект, которому внушат, что сотрудничество ведется с английской, французской или немецкой разведкой, будет знать только своего вербовщика.

■ Гайк Овакимян с супругой Верой на параде Победы на Красной площади. 1945 год

Понимая, что Москва наверняка откажется добавить целое звено, да еще не контролируемое Центром, Овакимян решил действовать на свой страх и риск. Вскоре Центр получил ценные сведения по технологии прямой перегонки автомобильного бензина, об атмосферно-вакуумных насосах, получении авиабензина с октановым числом 74, о переработке газа на нефтеперерабатывающем заводе…

Особо важными были данные о более чем пяти десятках видов новой военной техники — с подробнейшими чертежами, указанием материалов, описаниями отдельных узлов и деталей. Одним из них был американский бомбардировщик В-29 — прототип знаменитого советского ТУ-4.

Отголоски сталинской «охоты на ведьм» достигли американского побережья. Досталось и разведчикам — были отозваны на родину и расстреляны резидент Гутцайт и еще несколько чекистов. Гайк, который превосходно разбирался в людях, был уверен, что Гутцайт — преданный родине солдат и не мог быть предателем.

И вообще, какой смысл рисковать, проникать в самые тайные и засекреченные уголки, добывать для родной страны бесценные сведения, если тебя в любой момент запросто могут объявить изменником?

Какой смысл, с другой стороны, не потратив ни копейки, получать информацию, стоящую много миллионов долларов, и при этом ни в грош не ставить человека, который ее добывает? А тут еще последовал очередной приказ — отослать в Москву для получения нового задания трех работавших в вашингтонском филиале разведчиков.

После случая с Гутцайтом выражение «новое задание» обрело совершенно иной смысл. «А что если не подчиниться?» — засела в мозгу Гайка (теперь резидентом был он) крамольная мысль. Нервы были уже ни к черту.

Всю ночь готовил письмо в Москву: «Центр разрушает резидентуру! Испытываю полную неудовлетворенность своей работой в Тире (США). Объяснить это могу только тем, что эффективность нашей секции с ноября прошлого года стала снижаться.

Вызвано это в первую очередь необоснованным откомандированием самых опытных охотников (разведчики) и отказом пловцов (агенты) от сотрудничества после того, как им стало известно, что они работали с отозванными из Тира «врагами народа».

Я не удивлюсь, если и на меня навесят подобный ярлык за снижение результативности».Над головой Овакимяна сгустились тучи. Кое-кто на Лубянке даже называл конкретный день и час его ареста.

И хотя резидентура продолжала работать в обычном режиме, на несколько важных документов, отправленных в Центр, ответа не последовало. После крамольной шифровки Овакимяна Москва хранила ледяное молчание.

Наконец в телеграмме начальника внешней разведки Шпигельгласа он получил две приятные новости: в Америку направляются помощники (что оказалось неправдой) и семья резидента. «Или сказанное мной дошло-таки до них, или они замышляют какую-то пакость», — решил Гайк.

■ Документы резидента советской разведки в США Гайка Овакимяна: справка из Торгпредства, служебный паспорт, заявление с резолюцией Орджоникидзе
Арест

Только в течение 1939 — 40гг. Овакимян переправил в СССР 450 важнейших материалов общим объемом в 31 тыс. страниц, 1055 комплектов чертежей, 163 образца новой техники…

А сколько их было за 2777 дней, или 66 648 часов, поддавшись привычке, подсчитал Гайк время своего пребывания в Америке…Резидента отзывали на Родину — наконец-то прибыла обещанная смена. Билет уже у него в кармане. Однако долгожданный отъезд пришлось отложить — агент Октан, проявив излишнюю инициативу, вывел на Геннадия ФБР.

Впрочем, этой организации так и не удалось поймать советского резидента с поличным во время встречи с агентом — в очередной раз спасла знаменитая овакимяновская интуиция. И хотя американская контрразведка почти не сомневалась, что доктор Гайк Овакимян — одна из ключевых фигур советской шпионской сети в США, серь6зных доказательств у ФБР не было.

Но и упустить супершпиона американцы не могли — за 2 дня до отъезда Гайка арестовали, предъявив ему обвинение в нарушении закона о регистрации иностранцев. Но резидент, по долгу службы прекрасно разбиравшийся в законах США, добился освобождения под залог в $25 000.

Подобной суммой не располагали ни консульство, ни Амторг (Акционерное общество, посредник-комиссионер в советско-американской торговле), и Овакимяна сразу препроводили в федеральную тюрьму. Деньги нашлись на следующий день, сразу после того, как весть о судьбе резидента достигла Москвы.

Кстати, до его освобождения под залог американцы предприняли неудачную попытку… завербовать Гайка.

Суд над Овакимяном грозил превратиться в исключительно сложный процесс, весьма чреватый последствиями. Но после нападения Германии на Советский Союз отношение США к СССР резко переменилось — лед, образовавшийся после заключения пакта Молотова-Риббентропа, начал таять.

К тому же Сталин лично обещал помочь вытащить Геннадия. После его звонка президент Рузвельт, проявляя добрую волю, дал указание о прекращении судебного преследования гражданина СССР Гайка Овакимяна и распорядился оказать ему всемерное содействие для возвращения на родину.

■ Гайк Овакимян (в центре) с сотрудниками советского Торгпредства в Нью-Йорке

Операция EnormousГайк Овакимян первым еще осенью 1940 года прислал из Америки информацию о совместном англо-американском проекте создания оружия колоссальной мощности — учёные теоретически доказали возможность создания атомной бомбы и направили письмо Рузвельту, где предупреждали об опасности, которую оно может представлять в руках Гитлера.

Правительственный консультативный совет по урану был создан в США еще в конце 1939 года. Получив аналогичные данные из Лондона и сопоставив сведения, Центр пришел к выводу, что работа над проектом действительно началась, хотя советские ученые практически единогласно отвергали возможность создания бомбы в ближайшее десятилетие.

В Кремле же подобные сведения продолжали считать дезинформацией, призванной отвлечь Советский Союз от исследований в области традиционных вооружений и заставить заняться созданием пока недосягаемого оружия.

В начале войны из Англии и Германии продолжали идти шифровки о возможности создания смертоносного оружия.Хранила молчание лишь разведывательная сеть в Америке. Иосиф Сталин даже заметил, что после возвращения Овакимяна «у нас возник информационный провал по Америке…»

В холодном октябре 1941 года, когда немцы были всего в 30 км от Москвы, Гайк Овакимян и руководитель научно-технической разведки Леонид Квасников занялись разработкой проекта по созданию советской атомной бомбы.

Название проекта — ENORMOUS («гигантский», «чудовищный») — придумал Гайк. Название фантастическое, таинственное, непонятное, символизирующее оружие, способное принести смерть всей планете.

Тщательно изучив всю поступающую информацию, Овакимян и Квасников предложили направлять документы не светилам отечественной науки, предпочитавшим осторожничать, а сравнительно молодым, честным и уже достаточно известным в области ядерной физики ученым.

У Овакимяна даже была готова кандидатура человека, способного создать советскую атомную бомбу. Это был ученик академика Иоффе Игорь Курчатов. Гайк даже взялся уговорить Иоффе походатайствовать в верхах за своего ученика и поговорить с самим Курчатовым, а ведь за одно разглашение тайны операции ENORMOUS его ждал расстрел.

Овакимяну удалось и то и другое: он убедил академика Иоффе «по собственной инициативе» предложить Сталину кандидатуру Курчатова, а молодого ученого — «не отказываться» возглавить проект.

Специальное заседание Государственного комитета обороны состоялось глубокой осенью 1942 года. На повестке стоял единственный вопрос — развертывание в СССР исследований по созданию атомной бомбы. Один плюс в запасе у ученых уже был — они знали, что задача решаема.

Сталин предложил ученым «заказать» необходимую научно-техническую информацию и выбрать «верховного главнокомандующего». Кандидатура Курчатова вызвала удивление вождя, за день до этого внимательно изучившего списки академиков, — подобной фамилии там не значилось.

Узнав, что Игорь Курчатов — профессор, Сталин посоветовал дать ему звание академика.Иосиф Сталин придавал большое значение чинам и званиям. Работами по созданию атомной бомбы должен был руководить академик. В середине 1943 года имя профессора Курчатова появилось в списке кандидатов в Академию наук.

Но, как ни странно, тайным голосованием академиком был избран не Курчатов, а Абрам Алиханов. Разобравшись с помощью Иоффе во всех нюансах дела, Академия обратилась в ЦК ВКП(б) с просьбой выделить еще одно место члена Академии наук.

Повторным голосованием Курчатов, уже без соперников, был избран академиком.На Овакимяна же было возложено ответственное поручение — добывать для Курчатова (оперативный псевдоним Бородин) информацию по атомной бомбе со всех концов света.

В марте 43-го академик Курчатов, изучив все предоставленные разведкой материалы, изложил вопросы, сведения о которых предстояло достать. Ответы лежали на его столе уже через несколько месяцев.

В том числе и ценнейшая информация из экспериментальной лаборатории Роберта Оппенгеймера в Лос-Аламосе (штат Нью-Мексико). Курчатов был восхищен исключительной оперативностью Овакимяна и эффективной деятельностью его разведчиков.

Проект ENORMOUS был засекречен настолько, что за семь лет даже переводчики не видели ни одного документа, ни один лист не был отпечатан на машинке. Вся переписка между Лубянкой и лабораторией Курчатова (Лаборатория 2) циркулировала в единственном экземпляре и исключительно в рукописном виде.В СССР доступ к ним имели только Овакимян, Фитин (начальник управления внешней разведки НКВД СССР), Курчатов, а в случае необходимости еще Берия, Молотов и Первухин (председатель Совнаркома).

Ни одна зарубежная спецслужба при этом даже представления не имела о том, что в СССР тоже приступили к разработке атомной бомбы.

Овакимян не только координировал работу разведчиков в Америке и Англии, но, сидя в Москве, разрабатывал сценарии их встреч с агентами.Курчатова снабжали таким количеством информации, что тот едва успевал сочетать чтение с работой. Ознакомившись с одним из полученных сведений, он сказал Овакимяну: «Вы на целый год сократили срок разработки бомбы!»

После победы, в июне 45-го генерал-майор Овакимян и генерал-лейтенант Фитин разработали программу по тайному вывозу из Германии в СССР оборудования лабораторий и заводов, занимавшихся вопросами урана, самих запасов урана и немецких специалистов.

После удачного проведения этой операции Овакимян отсутствовал еще 2 месяца. Что это было за важное задание, выполнить которое должен был человек со званием не меньше генеральского, до сих пор тайна.Но именно за него глава Югославии Иосип Броз Тито наградил Овакимяна орденом «Партизанский крест» I степени.

16 июля 1945г. Америка провела в пустыне Аламогордо удачное испытание атомной бомбы.Пожалуй, день взрыва — единственное, что не смогла точно установить советская разведка, предполагая, что он будет произведен в конце июля. Через 2 дня президент США и премьер-министр Великобритании сообщили Сталину об успешном испытании оружия во время встречи в Потсдаме.

Готовый к этому известию советский лидер ничем не выдал своего огорчения. Позже Уинстон Черчилль скажет: «Сталин не имел никакого представления о том, насколько важно то, что ему сообщили…»

Испытание первой советской атомной бомбы состоялось утром 29 августа 1949г. под Семипалатинском.Несколько дней спустя Курчатову и еще шестерым людям было присвоено звание Героя Социалистического Труда. Ордена Трудового Красного Знамени удостоились разведчики Семенов (Твен), Горский (Вадим), Феклисов (Калистрат)…

Леонид Квасников по ходатайству Курчатова был награжден орденом Ленина. Все награжденные были подчиненными Гайка Овакимяна, постоянно выполняли именно его поручения и участвовали в разработанных им операциях.

Самого же Овакимяна, талантливейшего ученого и разведчика, отправили в 1947 году в затяжной отпуск и просто вычеркнули из списков сотрудников Лубянки…

■ Гайк и Вера Овакимян с внучкой Карине в своей московской квартире

Гайк Бадалович Овакимян

Родился 11 августа 1898г. в с.Джагри Эриванской губернии. Член ВКП(б) с 1917г.
1921 — 22 — член коллегии ЧК Армении, начальник общего отдела.
1922 — 23 — ответственный секретарь Совнаркома Армении.
1923 — 28 — студент Высшего технического училища имени Баумана (Москва).
1929 — 31 — аспирант Химико-технологического института им. Менделеева.
1931 — 33 — заместитель резидента по научно-технической разведке в Берлине.
1933 — 38 — заместитель резидента советской разведки в США.
1938 — 41 — резидент советской разведки в США.
1942 — 47 — заместитель начальника внешней разведки НКВД.
1943 — 47 — руководитель атомного проекта ENORMOUS.
1949 — 51 — директор Института азотной промышленности СССР.
1951 — 67 — заведующий лабораторией того же института.

Скончался в 1967 году, похоронен на Армянском кладбище Москвы.

ИМ АННУНЕ АЙАСТАН

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԸ ԱՐԻՆԵՐԻ՛ ՀԱՅՐԵՆԻՔՆ Է

Հայերի ծագման հարցը, որը շատ պատմաբաններ այնքան հնարամտորեն եւ խնամքով մշուշապատել են, մեծ չափով պարզվում է որոշ փաստերի համադրման դեպքում, որոնք ոչ մեկի կողմից չեն կարող հերքվել կամ կասկածի “տակ դրվել”:

Խորհրդային պաշտոնական պատմագրությունը պնդում էր, որ հայերը եկել են Հայկական բարձրավանդակ Արեւմուտքից մոտավորապես մ.թ.ա. 13-րդ դարում եւ, գտնվելով այնտեղ մինչեւ մ.թ.ա. 6-րդ դարը, չեն ստեղծել իրենց պետականությունը, բայց կարողացել են տարածել իրենց լեզուն եւ, վերջիվերջո, ձուլել են իրենց հետ տեղական բնակիչներին: Տ. Գամկրելիձեն եւ Վ. Իվանովը, կատարելով համեմատական լեզվաբանական վերլուծություն, եկան այն եզրակացության, որ արիների նախահայրենիքը մի շրջան էր, որը մոտավորապես համապատասխանում էր Հայկական բարձրավանդակին: Այդ նույն տեսակետի կողմնակիցներ են շատ լեզվաբաններ, ինչպես նաեւ երբեմնի խորհրդային եւ արտերկրի պատմաբանների մի մեծ խումբ:

Փորձենք պատասխանել այդ հարցին մի տեսակետից, որը խնամքով շրջանցում է պաշտոնական պատմագրությունը: Թվարկենք հայկական դիցարանի աստվածների անունները: Դրանք են՝ Արա-Մազդ (մազդ-պատվելի), ճիշտը՝ Հայր Արա, Մայր Անահիտ, Վահագն, Աստղիկ, Միհր, Նանե, Տիր եւ Վանատուր: Հնդկական վեդայական դիցարանի աստվածներին են վերաբերում՝ Վարունա, Միթրա, Ագնի, Ինդրա (կին աստվածները կորցրել էին իրենց նշանակությունը Վեդաների գրման ժամանակ):

Եվ Հայաստանի ու Հնդկաստանի միջեւ ընկած երկրի՝ Իրանի աստվածների անուններն են Ահուրա-Մազդա, Միտրա, Անահիտա, Անգհրո-Մանյա (Չարի աստված) եւ այլն:

Նույն ժամանակաշրջանում՝ մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի կեսերին, Միտանի պետության խուրիական գրություններում հիշատակվում են Միտրա, Վարունա, Ինդրա (այսպես կոչված՝ Միտանիի արիական) աստվածները: Միտանիի արիները մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի կեսերին խոսում էին ուժեղ խուրիական առոգանությամբ եւ ընդհանրապես հիմնավոր “խուրիացել էին”, որովհետեւ արդեն մի քանի սերունդ ապրել էին Միտանի պետության մեջ: Գիտենք, որ Միտանի պետությունն ընկած էր Հայկական բարձրավանդակից հարավ:

Ընդհանրապես նկատենք, որ արիական լեզվաբանության հայտնագործումը թույլ տվեց ոչ մեկի կողմից չվիճարկվող եզրակացություն անել. այն, որ արիները մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի առաջին կեսին ներխուժել են Առաջավոր Ասիայի եւ Պաղեստինի տարածք եւ տարել մի շարք հաղթանակներ՝ օգտագործելով տեղական բնակիչներին անծանոթ զենքի տեսակ մարտակառքեր: Այո՛, այո՛, նույն այն մարտակառքերը, որոնք նույն այդ ժամանակ օգտագործում էին հիքսոսները՝ Եգիպտոսը նվաճելու համար: Գուցե դա պարզապես նվաճումների նույն ալի՞քն էր, առավել եւս, որ գտնվում էր մի բնական գծի վրա՝ Հայկական բարձրավանդակ-Սիրիա-Պաղեստին-Եգիպտոս: Չէ՞ որ Պաղեստինից մինչեւ Եգիպտոս շատ մոտ է: Նվաճումների ամենահեռու կետում՝ Եգիպտոսում, հիքսոսները դիմացան 110 տարի, իրենց հայրենիքին ավելի մոտ Առաջավոր Ասիայում եւ Պաղեստինում՝ մի քանի դար:

Եվ եթե “հիքսոս” բառից դեն գցենք հունական “սոս” վերջածանցը, նման չէ՞ “Հայկ”-ի (մենք գիտենք, որ այդպիսի մեկնաբանումը առաջացնում է կասկած, բայց չմերժենք այն “շեմից”, քանզի հիքսոսին հավասարազոր օգտագործվում են հյուքսոս եւ հայքսոս տարբերակները):

Այստեղ տեղին է մեջբերումը Ելիզարենկոյի “Ռիգ-Վեդա”-ից. “Ծագում է բնական հարց այն մասին, թե ինչպե՞ս են առնչվում “Միտանիի արիները” այն արիական ցեղերին, որոնք գաղթել են Հնդկաստան եւ ստեղծել են Ռիգ-Վեդան: Գիտնականների մեծ մասի կարծիքով, այստեղ, ըստ երեւույթին, տեղի ունեն գաղթի երկու տարբեր ալիքներ: Ավելի վաղ շրջանի արիներին են ներկայացնում այն արիները, որոնք դարձան պետությունների ղեկավարներ ժամանակակից Սիրիայի եւ Պաղեստինի տարածքում: Նրանք այստեղ հայտնվեցին, դատելով ըստ ամենայնի, դեռեւս մ.թ.ա. 1500թ. եւ անհետացան մի քանի դար հետո. ռիգվեդայական արիները պետք է հայտնվեին պատմական ասպարեզում ավելի ուշ: Նրանք նույնպես հանդես էին գալիս որպես նվաճողներ՝ թեթեւընթաց կառքերի վրա, նույնպես հաղթանակներ էին տանում տեղական բնակիչների նկատմամբ, բայց նրանք, ի տարբերություն իրենց միտանիական եղբայրակիցների, պետք է անցնեին երկար եւ փառավոր ուղի Հնդկաստանի պատմական զարգացման մեջ: Եղել են եւ հնդարիական ցեղերի ուրիշ ճյուղեր, որոնց ժամանակագրությունը վերականգնելը շատ դժվար է: Նրանք իրենց մասին հետքեր են թողել Հյուսիսային Մերձսեւծովյան տարածքների (հատկապես Արեւելյան Ղրիմում) եւ Մերձազովի տեղանունների մեջ”:

Այս ձեւակերպումից հետո անհրաժեշտ ենք համարում ցույց տալ ժամանակակից պաշտոնական պատմագրության դիրքորոշումը. “Այդ ծանր պայմաններում մ.թ.ա. 17-18դդ. սահմանագլխին արեւելքից Սինայի թերակղզու վրայով Եգիպտոսի վրա սրընթաց արշավեցին զավթիչ-հիքսոսները, որոնք կազմում էին հարավային Սիրիայի եւ Հյուսիսային Արաբիայի բնակիչների ցեղային միություն՝ հնարավոր է իրենց էթնիկ կազմով ոչ միասեռ: Թուլացած Եգիպտոսը այն ժամանակ չկարողացավ ցույց տալ լուրջ դիմադրություն եկվորներին: Մինչ այդ եգիպտացիներին անհայտ հիքսոսների մարտակառքերը հեղեղեցին Արեւելյան Գետաբերանը” (Վ.Դյակոնով. “Հին աշխարհի պատմություն”):

Բայց այն ժամանակներում մարտակառքեր ունեցել են միայն արիները, Եգիպտոս ներխուժման ժամանակը միանգամայն համապատասխանում է Միտանի եւ Պաղեստին ներխուժման ժամանակին եւ եթե այդպես է, ապա “էթնիկական կազմը” միանգամայն որոշակի է: Այն հարկ է միայն անվանել՝ արիներ:

Ուրվագծվում է այսպիսի պատկեր: Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի առաջին կեսում, արիները օգտագործելով մինչ այդ մնացած մարդկությանն անհայտ զենք՝ մարտակառքերը, կատարում են հաջող արշավանքներ դեպի հարավ եւ արեւելք (այնուհետեւ՝ նաեւ արեւմուտք): Ո՞ր տարածքից: Ահա այստեղ բավական է միայն ցույց տալ այն, ինչն առանց այդ էլ ակնհայտ է՝ հայերի եւ պարսիկների (իրանցիների) ազգակից լինելը, եւ ամեն ինչ իր տեղը կընկնի:

Ըստ Դյակոնովի տեսության, իրանցիները եւ նախաիրանցիները եկել են Իրանական սարահարթ հյուսիսից, Ղազախստանի եւ Միջին Ասիայի տափաստաններով ու անապատներով եւ, հետեւաբար, չէին կարող լինել ազգակից հայերին, որոնք, իբրեւ եկել են Բալկաններից:

Համեմատական լեզվաբանական վերլուծություն արդեն արվել է Գամկրելիձեի եւ Իվանովի կողմից եւ, պարզապես, ուշադրություն դարձնենք միայն աստվածների անուններին, ինչից էլ սկսեցինք մեր հոդվածը: Հայկական “Արա-Մազդ”-ը նույնական է “Ա(h)ուրա-Մազդ”-ին, եւ այն իր հերթին նույնական է հնդարիական “Վարունա”-ին: Հետաքրքիր է, որ “Ահուրա-Մազդ”-ի եւ “Վարունա”-ի միջեւ կապը վաղուց նկատել են գիտնականները, իսկ ահա “Արա-Մազդ”-ի եւ “Աhուրա-Մազդ”-ի մասին ուղղակի ոչինչ չի գրվում: Նույնն են հայկական Միհրը, որը երկու անգամ նշվել է հայկական “Սասունցի Դավիթ” էպոսում՝ որպես Դավթի հայր եւ նրա որդի, Իրանական Միտրան եւ հնդիրանական Միթրան, նույնը՝ հայկական Անահիտը եւ իրանական Անահիտան: Նույնն են հայկական Վահագնը եւ հնդկական Ագնին (ավելացնենք նաեւ սլավոնական “ՏչՏվՖ” բառը): Հայերի եւ իրանցիների ազգակցության մտքի թշնամիներին մնում է այսպիսի փաստարկ. իրանցիները արմատավորել են իրենց աստվածներին Հայաստանում: Հարց է առաջանում՝ ե՞րբ: Նախ հիշենք, որ Հայկական բարձրավանդակից 3 հիմնարար արշավանքներից մեկի ուղղությունը դեպի Հնդկաստան էր, որտեղ բացի հավատից, տարածվել էր նաեւ արիական մշակույթը: Վեդաներում խոսվում է նաեւ նաիրների ռազմարվեստի մասին:

Դեպի հարավ արիների արշավանքի մասին՝ Իրանով մինչեւ Եգիպտոս, արձանագրված է հին պատմագրությունում: Իսկ ընդհուպ մինչեւ մ.թ.ա. 6-րդ դարը որեւէ արձանագրություն չկա իրանցիների՝ Հայկական բարձրավանդակի տարածք ներխուժման մասին: Առավել եւս, որ իրենք՝ իրանցիները ընդհուպ մինչեւ մ.թ. ա. 6-րդ դարը չունեին ուժեղ պետական կազմակերպվածություն: Այն, որ հայերը, եթե նրանք եկել են հարավից, բայց գործնականորեն չեն հասել Իրանական սարահարթ եւ ունենալով ավելի ուժեղ կազմակերպվածություն, կամավոր կերպով չէին փոխառի իրանական աստվածներին՝ նույնպես ակնհայտ է: Ավելի շուտ հայերը կփոխառեին այն երկրների աստվածներին, որոնցով անցել էին, օրինակ, խեթական:

Սկսած մ.թ.ա. 3-րդ դարից մինչեւ մ.թ. 3-րդ դարը իրանցիները ընդհանրապես կորցնում են անկախությունը. սկզբում նրանց ջախջախեց Մակեդոնացին, որը բերեց հելլենիստական մշակույթը, այնուհետեւ, ընդհուպ մինչեւ մ.թ. 224թ. իշխում էին պարթեւները, որոնք ունեին աստվածների բոլորովին ուրիշ դիցարան, քան՝ իրանցիները:

Մնում է համեմատաբար ոչ մեծ պատմական ժամանակահատված Կյուրոս Մեծից մինչեւ Դարեհը, որին ջախջախել էր Ալեքսանդր Մակեդոնացին: Այո, այդ ժամանակ Հայաստանը Պարսկական տերության կազմում էր, բայց ի՞նչ պայմանով:

Սկսենք այն բանից, որ պետական հեղաշրջմանը, որի արդյունքում Կյուրոսը դարձավ թագավոր, հայերը, ինչպես եւ Կյուրոսի ընկեր Տիգրանը, գործուն աջակցել են: Պարսկական տերության կազմում Հայաստանը ստացավ շատ ավելի մեծ ինքնավարություն, քան, օրինակ, Խորհրդային Հայաստանը ԽՍՀՄ կազմում: Բանակը ազգային էր: Միջամտությունը կրոնական գործերին բացակայում էր:

Սկզբնական շրջանում պահպանվում էր հայկական գահը: Ընդհանրապես, Կյուրոս Մեծը իր մասին թողել է բարի վերհուշ շատ ժողովուրդների հիշողության մեջ:

Ջախջախվել էր բռնապետության կենտրոնը՝ Բաբելոնը, ազատվել էին գերությունից նաեւ հրեաները:

Այդ ժամանակ խոսք անգամ չէր կարող լինել կրոնի արմատավորման մասին ուրիշների երկրներում: Ցավոք, ժամանակակիցները շատ վատ են պատկերացնում ուրիշների արժեքների նկատմամբ հարգանքի մթնոլորտը, որը գոյություն ուներ հին աշխարհում: Հիմա պատկերացնել հնարավոր չէ, թե ինչպես, օրինակ, Հին Հռոմը, նվաճելով ժողովուրդներին, թույլ էր տալիս ունենալ իրենց կրոնը: Այսինքն, խոսելով ժամանակակից լեզվով, պահպանվում էր խղճի ազատությունը: Կամ, օրինակ, ստրուկը մասնավոր սեփականության իրավունք ուներ. Եզոպոսը ստրուկ էր, եւ մենք կարդում ենք Եզոպոսի առակները: Էլ չենք խոսում հին հայկական թագավորությունների մասին, որոնք ծավալվելով միայն առաջադիմություն էին բերում տարբեր երկրների ժողովուրդներին ու նույնիսկ կացութաձեւ չէին պարտադրում…

Մեր պատկերացումները հին աշխարհի մասին հիմնականում կապվում են անօրինականության հետ, բայց իսկական անօրինականությունները եկան հետո…

Եվ, վերջապես, ամենահիմնական փաստարկը հօգուտ այն բանի, որ հայկական դիցարանի աստվածները հայկական ծագում ունեն: Չի նշված ոչ մի պատմական փաստ, ոչ մի տեղ ցույց չի տրված, որ հայերը փոխառել են իրանական աստվածներին, կամ որ՝ իրանցիները իրենց աստվածներին արմատավորել են հեթանոսական Հայաստանում:

Միայն շատ մեծ ցանկության դեպքում կարելի է չնկատել ընդհանուր արմատը Արա-Մազդ, Ար-մեն, Ար-ի, Ար-մենիա, Ար-ի-ման, Ար-ար-ատ, Ար-ար-իչ բառերում:

Բայց այդ դեպքում մնում է միայն մի տարբերակ՝ հայերը եւ իրանցիները ազգակից ժողովուրդներ են, որոնք ունեն ընդհանուր արմատ, հազարամյակներով ապրել են կողք-կողքի եւ աստիճանաբար, հազարամյակների ընթացքում, իրարից հեռացել են կրոնական եւ լեզվական առումով:

Բայց կա մի հանգամանք, որը ցույց է տալիս հայկական հեթանոսական կրոնի հնամենությունը եւ պահպանողականությունը իրանականի համեմատ: Ինչքան ավելի հնադարյան է հավատքը կամ կրոնը, այնքան ավելի քիչ նշանակություն ունեն չարի ուժերը դրանում, այնքան ավելի նրանք աննշան են, այնքան ավելի հեշտ է մարդը կարողանում նրանց հաղթահարել: Եվ ընդհակառակը՝ ինչքան կրոնը երիտասարդ է, այնքան չարի ուժերը դրանում ավելի սարսափելի են, այնքան ավելի մարդը անկարող է նրանց հանդեպ եւ պետք է առանց մտածելու, հավատալով, իր վրա անմարդկային արգելքներ դնի:

Ուղղակի չի կարելի համեմատել ընտրության հսկայական ազատությունը մարդու վարքի եւ մտածողության մեջ՝ հեթանոսական բազմաստվածության դարաշրջանում եւ, օրինակ, ժամանակակից քրիստոնեության եւ մահմեդականության մեջ, որտեղ ամեն ինչ վերագրառված է նպատակային հավելումներով, այդ թվում՝ վախեցնելու տեսարաններով: Այսպես, առանց ներքաշվելու բանավեճի մեջ Զրադաշտի՝ Զարատուշտրայի գոյության ժամանակի վերաբերյալ, որը իրագործեց ուղղակի հեղափոխական վերափոխություններ իրանական հեթանոսությունում, նկատենք, որ այն ժամանակվա իրանական կրոնը ստացավ երկու հակամարտող բեւեռներ՝ Բարության աստված Ա(հ)ուրա-Մազդային եւ Չարի աստված Անգհրո-Մանյային, իսկ հայկական հեթանոսության մեջ չկար (ու չի էլ եղել) չարի գործող աստված. Արտավազդը, որպես չարի դրսեւորում, շղթայակապվել էր, ըստ որում նա չուներ այն նշանակությունը, ինչ Անգհրո-Մանյան:

Հայ աստվածների անուններին ու գործառույթներին դեռ ավելի հանգամանալից կանդրադառնանք, իսկ հայերի հոգեւոր պահպանողականությունն արտահայտվեց նաեւ հետագայում՝ մենք միակ ազգն ենք, որ ընդունելով պետական մակարդակով քրիստոնեությունը, պահպանել ենք բազմաթիվ հեթանոսական ծեսեր, տոներ ու սովորույթներ, վառ օրինակ են հատկապես զոհաբերությունները: Բայց սա առանձին հետազոտության թեմա է: Իսկ Հայ աստվածների ու հին հավատքի մասին առավել մանրամասն արդեն խոսել ենք “Լուսանցք”-ի էջերում:

Արարատը եւ Արիները

Նախորդ հոդվածում անդրադարձանք պատմագիտությունում համեմատաբար քիչ արծարծված որոշ թեմաների, որոնցում հիմնավորված է այն թեզը, թե Հայկական բարձրավանդակն է արիների հայրենիքը:

Այժմ դիտարկենք այս թեզի գոյությունը որոշ հոգեւոր գրքերում ամրագրված: Որպես մարդկության փրկության վայր, Արարատյան լեռնաշխարհը1 կարծես որեւէ մեկի մոտ ըմբոստություն չի առաջացնում, գոնե՝ ակնհայտորեն: Սակայն մի բան հստակ է, Արարատ լեռ ասածը պիտի հասկանալ ամբողջ Արարատյան լեռնաշխարհը, որի բարձրագույն գագաթը (Մեծ Մասիս) իր ստորոտներով հանգրվան է դարձել ջրհեղեղից փրկվածների համար (առկա է նաեւ այն թեզը, որ Արարատյան լեռնաշխարհի բնիկները (աստվածամարդիկ-արիները) երբեւիցե չեն մնացել “ջրատակ եղած” ու օգնել են ջրհեղեղից փրկվածներին…):

Բիբլիա-Աստվածաշնչում տրված համաշխարհային ջրհեղեղի պատմությունում ասվում է, թե Նոյան տապանը հանգրվանել է Արարատ լեռան վրա շրջակա լեռների համեմատ նրա առավել բարձր լինելու պատճառով (նկատենք, որ “Նոյ”-ը հայերեն “Նոր” բառն է): Հետաքրքիր է նաեւ այն մեկնությունը, որ ջրհեղեղից հետո, Նոյն իր “տապանի բնակիչներով” բաժանվելով Արարատի բնիկներից, իջնելով արարչակերտ (մարդու եւ Աստծո հավիտենական ուխտի) լեռներից, նախ իջեւանել է Արարատին մոտակա մի գեղեցիկ վայրում, որից էլ այն կոչվել է Նախիջեւան, եւ իր երկրային մարդկային նոր կյանքը սկսել-շարունակել է այդտեղից…

Իսկ արդյո՞ք Արարատի բարձրությունն է միակ պատճառը, որ Նոյան տապանն ի վերջո կանգ է առել հենց այդտեղ:

Եթե այս պատմությունը դիտարկենք աստվածաշնչյան տարբերակով (քանզի այն բովանդակությամբ առավել մոտ է ամենահին եւ հավանաբար այս եւ մյուս, ասենք հնդկական Մանուի (հսկա ձկան մեջ փրկվող), աքքադական Ուտնափշտիմի կամ հունական Դեվկալիոսի տարբերակների համար նախասկիզբ ծառայած շումերական Զիուսուդրայի առասպելին), ապա պետք է ընդունել, որ այն տեղի է ունեցել Միջագետքում: Սակայն այդ վայրերի հարեւանությամբ գտնվում էին նաեւ ուրիշ բարձր գագաթներ Զագրոսյան լեռներում կամ նրանցից քիչ հեռու Արարատից (Մեծ Մասիսից՝ 5165մ) ավելի բարձր Դեմավենդ լեռը (5604մ): Այս դեպքում պետք է կարծել նաեւ, որ փրկվել են այլ կենդանիներ կամ անձիք եւս: Սակայն, քանի որ դրա մասին ոչինչ չի ասվում, ապա պետք է ընդունել, որ հատկապես Արարատն է (Արարատյան-Հայկական լեռնաշխարհը) Տիեզերքի Արարիչի կողմից նախատեսվել որպես մարդկության օրրան՝ լինելով նաեւ երկրային կյանքի եւ նոր ու բարձր հատկանիշներով օժտված մարդ տեսակի վերածննդի վայրը…

Այս տեսակետից հետաքրքիր կլինի պարզել Արարատյան լեռնաշխարհի (կամ Արարատ երկրի-Արարատի) այն հատկանիշները, որոնք հավանաբար նրան արժանացրել են Ամենայն Ստեղծիի՝ Արարչի հատուկ ուշադրությանը:

Շատերը նկատել են (այդ մասին կան նաեւ հրապարակումներ), որ բրգաձեւ շինությունների ներսում մարդկանց պարուրում է ինչ-որ խորհրդավոր, ջերմեռանդ զգացում: Բացի այդ, նկատված է նաեւ, որ մարդիկ, երբեմն կարծես հաղորդակցվում են մտովի, նույնիսկ հեռավորության վրա: Բրգաձեւ շինությունների ներսում նման երեւույթներն առավել ուժգնանում եւ հստակվում են, բայց այս դեպքում նրանք կենտրոնանում են, միավորվում եւ բրգի գագաթում դառնալով մտքերի ու զգացմունքների ուժեղ համախմբվածություն, հաղորդվում են առ Արարիչ: Այդ երեւույթի մասին վստահաբար իմացել են նաեւ հավատամքային շինությունների ճարտարապետները՝ դրանք օժտելով բրգաձեւ կամ կոնաձեւ գմբեթներով: Այդպիսի բրգաձեւ կառույցներ եղել են ինչպես հին աշխարհում (եռանկյունին նաեւ բնական ամուր կառույց է եւ հիերարխիայի (երկնային սրբազան իշխանության) խորհրդանիշ), այնպես էլ՝ նոր: Նման գմբեթներ ունեն եւ՛ քրիստոնեական շատ եկեղեցիներ, եւ՛ մահմեդական մզկիթներ, եւ՛ բուդդայական վանքեր եւն: Հնարավոր է, որ այդ երեւույթները հաշվի են առնված նաեւ որոշ հավատացյալ ազգերի պաշտպանական կառույցներում տալով բրգաձեւություն կրեմլների աշտարակներին կամ որոշ իշխանական կառույցների վերնամասերին: Ակներեւ է, որ հնում հայ քրմերի գլխանոցների սրածայրությունը, ինչպես նաեւ հայ քրիստոնեական եկեղեցու կրոնավորների վեղարների նմանատիպ ձեւը եւս ունի նույն իմաստը:

Սակայն, այս պարագայում տրամաբանությունը հուշում է նաեւ հակադարձ կապի առկայության մասին (տեխնիկայում եւս հաղորդիչ եւ ընդունիչ սարքերի մեխանիկական մասերը ունեն նույն կառուցվածքը): Հետազոտող Էդմոն Խուրշուդյանն իր “Արիական իմաստնություն” աշխատությունում հայտնել է այն կարծիքը, որ եթե “սնամեջ բուրգը իր ներսում հավաքում, ֆոկուսացնում եւ առ Արարիչն է հաղորդում ներսում ջերմեռանդ աղոթողների խնդրանքը, խոնարհումը, նվիրվածությունը եւ այլն, ապա Արարիչն իր կամքը, ոգեղեն ներուժն ու ուղղորդիչ ազդանշանները հաղորդում է նույն բուրգի միջոցով, որոնք իջնելով գագաթից, տարածվում են ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին մակերեւույթով”:

Եվ եթե ուշադրություն դարձնենք Արարատի (Մասիսների) ամբողջական համայնապատկերին, ապա նրա Փոքր գագաթն էլ համարյա իդեալական բուրգ է, իսկ Մեծն արդեն աչքի է ընկնում իր պատկառելի զանգվածային տեսքով, հզոր ու անվրդով հանգստությամբ: Այդ տեսակետից արժե նորից վերադառնալ վերոնշյալ հեղինակի աշխատությանը. “Սովորաբար տեղեկատվություն ընդունող եւ հաղորդող հատուկ տեղեկայանքների կառուցվածքում գոյություն ունեն երկու սարք՝ փոքրը, որը հիմնականում կատարում է փնտրողի եւ ուղղորդողի դեր եւ դեպի նպատակակետն է ուղղում մեծին՝ հիմնական դեր կատարողին: Օրինակ՝ աստղադիտակը կազմված է փոքր հեռադիտակից, որով հայտնաբերվում է փնտրվող օբյեկտը եւ ըստ նրա կարգավորվում է մեծը՝ հիմնական դիտարկում կատարողը: Նույն կառուցվածքն ունի մանրադիտակը, նույն սկզբունքով են աշխատում ճշգրիտ ռադիոլոկացիոն տեղեկայանքները եւ այլն: Արարատն էլ կարծես նման մի տեղեկայանք է՝ ընդունելու համար Արարիչի կողմից հաղորդվող տեղեկատվությունը: Ընդորում, եթե աստղադիտակը ինքը պտտվելով ու թեքվելով գտնում է օբյեկտը, ապա Արարատ համալիրը երկրի վրա լինելով անշարժ, պտտվում է երկրի հետ միասին եւ որոշ պահի հայտնվում է ազդանշանների հաղորդման ոլորտում, որտեղ Փոքր Արարատը (Մասիսը) ստացած ազդանշանները հաղորդում է Մեծին, որն էլ իրականացվում է դրանց հաղորդումը ի կատարման: Այս բոլոր հատկանիշների առկայությամբ Արարատը եզակի է: Նախ նրա հարեւանությամբ չկա որեւէ գագաթ, որն իր բարձրությամբ կարողանա համեմատվել նրա հետ: Այն իր ստորոտից մինչեւ գագաթն ունեցած բարձրությամբ (4կմ ավելի) հավասարը չունի, այսինքն այն գտնվում է ազդանշաններ ընդունելու համար ամենաբարենպաստ վիճակում, ունի իր զույգը իդեալական բուրգի ձեւով եւ այլն: Այլ խոսքով աշխարհի բոլոր լեռներից Արարատի ընտրությունը ունի իր պատճառները”:

Ավելացնենք նաեւ, որ մեծի ու փոքրի զուգակցման նման սկզբունքը կիրառվում է նաեւ հավատամքային կառույցներում: Օրինակ՝ հայկական եկեղեցիների կողքին կառուցվում է զանգակատուն, մահմեդական մզկիթների կողքին կառուցվում է մինարեթ եւ այլն:

Հետագա ուսումնասիրությունների շնորհիվ պարզվում է, որ նշված գծագիրը համարյա համընկնում է մարդու եւ տիեզերքի կապի մասին հնդկական վեդայական՝ Սանքհյա փիլիսոփայության սկզբունքներին: Նկատենք, որ համաձայն ավանդույթի, այն հիմնավորվել ու զարգացել է ուրիշիների կողմից (ակնառու է բառի՝ սան-սուրբ եւ “ուրիշների” եկած վայրի՝ սուրբ (օրենքների) երկրի, արեւի, արիների երկրի պարզաբանման հիմքում ընկած “արի” արմատը): Ըստ այդ սկզբունքների, ամեն ինչի հիմքում ընկած է Տիեզերական Գիտակցությունը, որը բացահայտվում է արական եւ իգական էությունների տեսքով (մենք բազմիցս անդրադարձել ենք նաեւ ԱրԷգԱկ-ի պաշտամունքին, որը հայ արիների ընտանիքներում ամրագրել է Արական եւ Իգական Ակունքներից բխող գիտակցության իշխանությունը): Արական էությունը կոչվում է՝ Փուրուշա, իսկ իգականը՝ Պրակրիտի: Վերջինս դուրս է ժամանակից ու տարածությունից, պատճառներից ու հետեւանքներից՝ դառնալով ամեն ինչի ոգեղեն սկիզբը: Փուրուշան զուտ գոյն է, նախասկզբնական ֆիզիկական ներուժը եւ գործող արարչական ուժը, ձեւերի աղբյուրը, բնության բացահայտությունն ու որակը: Պրակրիտան, Տիեզերական Գիտակցությունից ստանալով հաղորդագրությունը, այն փոխանցում է Փուրուշային, որը դրան տալիս է ձեւ, որակ, ներուժ եւ այլն: Այսինքն՝ այդ երկու սկզբունքների միջոցով Տիեզերական Գիտակցության հաղորդագրությունն ստանում է իրական ձեւ: Արարատի (Մեծ ու Փոքր Մասիսների) երկու գագաթների դիրքը կարծես հուշում է է նրանցում Պրակրիտայի ու Փուրուշայի փոխհարաբերությունններին նմանվող հատկանիշի առկայության մասին:

“Խորհրդավոր սվաստիկա” հոդվածում (հեղ.՝ Մանու՝ Ռոբերտ Մանուկյան), “Հայ-Արիներ”, թիվ 9, 2003թ.), հեղինակը մատնանշում է. “փուրուշա” բառում՝ “փուր”-ը հայերենի նույն “փուռ” բառն է, իսկ “ուշա”՝ սանսկրիտում նշանակում է “լույս”: Նույն կերպ “պրակրիտի” բառում՝ “պրակ”-ը հնուց էլ հայերենում նշանակել է “հատված”, իսկ “րիտի”՝ սանսկրիտում նշանակում է “կին”: Նշված անվանումների այս բացատրությունը լիովին համընկնում է Մասիսներին վերեւում վերագրվող հատկություններին: Եվ իրոք, Փոքր գագաթը հատվածաբար ստանալով արարչական տեղեկատվությունը՝ այն իր մեջ իգական սկզբունքով փոխակերպելով մարդկային գիտակցությանը հասանելի տեսքի, փոխանցում է Մեծ գագաթին, որն իր հերթին նրան սնելով ոգեղեն մեծ ներուժով, դարձնում է գործնականորեն կիրառելի (եփում է) եւ ճառագում է որպես իմացության լույս:

Առիթով կանդրադառնանք նաեւ այր եւ կին մարդկային կառույցի՝ որպես “զույգ գագաթներ” առնչություններին տիեզերական համակարգի (նաեւ աստվածների) հետ, այսինքն՝ տղամարդկային եւ կանացի սկիզբների փոխլրացման, համադրման եւ մեկ-ամբողջացման տեսությանը…

Նոյան տապանի հանգրվանումը Արարատյան լեռնաշխարհի բարձունքներին հնարավոր է դարձրել Արարչի հաղորդակցությունը (իհարկե՝ ոչ անմիջական, այլ՝ միջնորդավորված) Նոյի այն սերունդների հետ, որոնք ջրհեղեղից անմիջապես հետո բնակություն էին հաստատել Արարատի շրջակայքում եւ, նրանց միջոցով նաեւ հեռացածների հետ, աջակցելով ու վերահսկելով մարդկային քաղաքակրթության տարածվող առաջընթացը: Իսկ նման հատկանիշը բնորոշ է միայն նրանց, քանի որ միայն նրանք են ընդունակ արարելու:

Որ ասվածը վերաբերում է հայերի անմիջական նախնիներին, երեւում է թեկուզ այն բանից, որ նրանք են Արարատին տվել այդ անունը՝ իմանալով նրա այդ հատկության մասին (միայն հայերենում է, որ Արար-ատ՝ նշանակում է “արարման վայր”, ինչպես ասենք՝ խորխոր-ատ նշանակում է խորը վայր):

Այն անձիք, ցեղերը եւ դրանցից ծագած ազգերն ու նրանց ժառանգները, ովքեր միտված են ուրիշներից գողանալու, ուրիշների արարածը խլելու ու թալանելու, չունեն արարելու եւ Արարիչի հետ հաղորդակցվելու ընդունակությունը՝ անկախ այն բանից, թե որտեղ են բնակվում նրանք: Այսինքն, եթե “Արարատ” համալիրը գործում է որպես ալեհավաք-ալեցիր (անտենա), ապա միայն Արարատի ստորոտում մշտապես բնակվող բնիկների սերունդները կարող են հանդես գալ որպես խմբային ընդունիչ, եւ ինչքան շատ է խմբում անձերի քանակը, այնքան հզոր է ընդունիչը եւ մեծ է նրա հնարավորությունը: Որ նման առաքելությունը վերապահված է միայն հայերին, երեւում է թեկուզ այն անվիճելի փաստից, որ վերջին հազարամյակում բազմաթիվ քոչվոր ցեղեր, օգտվելով արտաքին դավերի պատճառով հայերի ներուժի թուլացումից, խցկվեցին Հայաստանի տարածքն ու Արարատի մերձակա շրջակայքը: Եվ չնայած իրենց ունեցած արտոնյալ վիճակին այդ տարածքներում, ոչ՛ արաբների, ոչ՛ թուրքերի ու քրդերի հետագա սերունդները չեն կարող պարծենալ իրենց որեւէ արարչագործությամբ, որը կարողանար քիչ թե շատ նշանակալից արժեք ունենալ, որեւէ նշանավոր անհատով, ով կարողանար թեկուզ չնչին դեր կատարել մարդկային քաղաքակրթության զարգացման գործում (եղածներն էլ պարզվում է ծպտյալ հայերն են): Իսկ հայերը, չնայած այդ ցեղերի մշտական բռնացումներին, թալանին ու սպանություններին, շարունակել են արարել, որովհետեւ այդ նրա՛նց էության մեջ է տրված Արարչի կողմից: Իսկ օրինակները չափից շատ են եւ անիմաստ է թվարկել:

Բնականաբար, այսպիսի հաղորդագրությունները պարունակում են ոչ միայն Արարչական Ծրագիրը, այլեւ տալիս են պայմանների, ձեւերի, միջոցների այն ամբողջ համակարգը, որոնք զարգացնելով մարդկային գիտակցությունը՝ հնարավորություն են տալիս իրագործելու այն:

Նոյի սերունդները նույնպես բազմացան, եւ բնության տված բարիքներն այլեւս նրանց սննդի համար չէին բավարարում, եւ նրանց մեծ մասը, պտուղներ հավաքելով ու որսի կենդանիներին հետապնդելով, աստիճանաբար հեռացավ Հայկական լեռնաշխարհից: Իսկ մնացածները համակերպվելով բնիկների հետ՝ գերադասեցին ունկնդիր լինել իրենց ներքին ձայնին ու օգտագործել Արարատից եկող ազդանշանների շնորհիվ զարգացող գիտակցությունը: Արարիչը նրանց տվեց նաեւ հաղորդակցության ամենահզոր միջոցը՝ արարչահաղորդ հայոց լեզուն, որի շնորհիվ նրանք ձեռք բերեցին սեփական գիտելիքներն ու փորձը միմյանց բնականորեն հաղորդելու (այսինքն՝ ստացան խմբային մտածելու-արարելու) հատկություն: Նրանք նորեն սովորեցին մշակել բույսեր եւ ընտելացնել կենդանիներ՝ ապահովելով իրենց մշտական սննդով ու զարգացնելով կեցությունը: Դրա շնորհիվ նրանք ավելի արագ բազմացան եւ արդեն անհրաժեշտություն առաջացավ ձեռք բերել նոր հողեր՝ մշակելու եւ անասնապահության համար: Նրանց մի մասը նորից տարածվեց առաջին հեռացածների հետեւից, որոնք արդեն տեղավորվել էին որոշակի տարածքներում: Տվյալ պարագայում հնաբնակների ու նորեկների միջեւ լուրջ բախումներ չեղան՝ շնորհիվ սննդի ձեռք բերման տարբեր եղանակների, որոնց պատճառով ոչ թե մրցակցում, այլ կարծես լրացնում էին միմյանց: Հնաբնակները արագորեն սովորեցին սնունդ ձեռք բերելու նրանց առաջավոր ձեւերն ու արագորեն ձուլվեցին նորաբնակներին: Տարբեր վայրերում տարբեր ցեղերի հետ խառնվելու պատճառով սկսեցին ձեւավորվել ազգեր, որոնք ընդունելով եկվորների գիտելիքները, իրենց նախնիներից ժառանգեցին ոչ միայն դրական, այլեւ բացասական հատկանիշները, որոնք եւ հետագայում պատճառ դարձան գժտությունների ու պատերազմների:

Հազարամյակներ անց Հայկական լեռնաշխարհում նորից բնակչությունն ավելացավ եւ այս դեպքում տեղի բնակիչները արարչահաղորդ իմացությամբ սովորեցին (տիեզերքը հենց այնպես ոչինչ չի տալիս, ձգտողն ու մտածողը դրանք ստանում են) մշակել-ձուլել մետաղներ, ստեղծել գործիքներ ու զենքեր եւ այլն: Հայտնի են արիական երեք արշավանքները արեւելք եւ արեւմուտք՝ որպես արիների արշավանք եւ հարավ՝ որպես հայքսոսների-հիքսոսների արշավանք: Դարեդար զարգանալով եւ հզորանալով, նորից ու նորից գերբնակեցված տարածք դառնալով՝ հետզհետե տարածվում էին արիները մոլորակով:

Իսկ արշավողներին կամ հեռացողներին անվանում էին “արիներ”՝ իրենց հայերեն ինքնանվանման, գործելակերպի (այսինքն արարողներ) կամ նրանց պաշտած՝ Ար(ա) աստծո անունով: Բայց ամենակարեւորը նրանց վերաբերմունքն էր տեղացիների նկատմամբ, որոնց նրանք ոչ թե ոչնչացնում, թալանում կամ ստրկացնում էին, ինչպես հետագայում անում էին զանազան քոչվոր ազգերը, այլ ապրելով նրանց մեջ, նրանք կարծես շտապում էին իրենց գիտելիքները եւ բարոյական մարդկային սկզբունքները հաղորդել նրանց՝ հանդես գալով որպես ուսուցիչներ, եւ այդ կերպ, իրենք էլ գուցե չգիտակցելով, կատարել են Արարչի կողմից իրենց տրված առաքելությունը՝ մարդկային քաղաքակրթությունը առաջ մղելու գործում: Այդ պատճառով բոլոր ազգերը “արի” անվանման ներքո հասկանում են մարդկային գերազանց ու վսեմ հատկանիշներով օժտվածություն, նույնիսկ սանսկրիտով “արի” նշանակում է “սուրբ”: Իսկ արիների հետ առնչություններ ունեցած շատ ազգեր, որոնք զարգացել ու հզորացել են շնորհիվ նրանցից ստացած գիտելիքների, չեն զլանում իրենց եւս արի-արիական համարել:

Սակայն օգտվելով արիների արարչաբնույթ գիտելիքներից՝ ամբողջ մարդկությունը արիական համամարդկային սկզբունքները չդարձրեց մտածելակերպի ու գործելակերպի ելակետ: Նոյան տապանում եւ այնուհետ գերագույն բարոյական հատկանիշներով օժտված էր Նոյը, բայց ոչ նրա ընտանիքի մյուս անդամները: Եվ նրանց միջոցով մարդկության հետագա սերունդներին փոխանցվեցին այն բացասական գծերից, որոնց պատճառով ջրհեղեղի միջոցով Արարիչը կործանեց նախորդ մարդկային քաղաքակրթությունը: Մարդիկ սկսեցին մտածել առավելապես թալանելու, քան արարելու, սեփական շահը բավարարելու, քան ուրիշներին օգնելու, ուրիշներին ստրկացնելու, քան սովորեցնելու մասին: Նրանք սկսեցին միմյանց ունեցածը խլելու համար իրար սպանել եւ պատերազմել՝ օգտագործելով արիներից ստացած գիտելիքները:

Արարատի ստորոտում մնացած արիների անմիջական ժառանգները՝ արիներ-հարիներ-հայերը (կամ արմենները՝ արիմանները՝ “արի մարդիկ”) արդեն ստիպված էին ոչ թե կատարել իրենց առաքելությունը՝ արարել ու տարածել, այլ դիմադրել 4 կողմից հարձակվող ագահ ու նախանձոտ ազգերին, որոնք արիներին հաղթելու համար որդեգրել էին սադրանքն ու դավադրությունը, նենգությունն ու խաբեբայությունը: Պայքարը գնում էր ցեղային-ազգային ինքնությունը, էությունը, Աստվածների հետ շփվելու, Արարչի կողմից առաքվող հրահանգներն ու տեղեկատվությունը ընկալելու ընդունակությունը պահպանելու եւ սերունդներին հաղորդելու, մարդկային բարձրագույն հատկանիշները չկորցնելու համար: Անընդհատ պատերազմների մեջ նոսրացան արիները, թուլացավ նրանց որպես խմբային ընդունիչ գործելու հնարավորությունը: Արարչի հետ կապի թուլացումը հնարավորություն տվեց անարիներին իրենց ձեռքը վերցնել մարդկային քաղաքակրթության զարգացումը ղեկավարելու եւ ուղղորդելու լծակները, եւ իրենց համարելու իրավասու՝ տնօրինելու առանձին անհատների եւ ամբողջ ազգերի ճակատագրերը: Նրանց ջանքերի հետեւանքով անվերջ հզորանում են մարդ սպանելու միջոցները, գիտության զարգացումը դարձել է անվերահսկելի եւ անկանխատեսելի (առավելապես ի չարս օգտագործվող), հզոր պետությունների ղեկավարումը անցնում է մեծամիտ ու ինքնահավան անձերի, իսկ փոքր պետություններինը՝ նրանց կամակատարների ձեռքը… Խեղվել է մարդկային հոգեւոր ու մշակութային իրական կյանքը:

Ըստ Բիբլիա-Աստվածաշնչի՝ Արարիչը ջրհեղեղից հետո որոշեց այլեւս մարդկության կործանում թույլ չտալ, բայց ներկայիս զարգացման ընթացքը ցույց է տալիս, որ ներկա ուղղվածության դեպքում մարդկությանը կկործանեն անարիները: Իսկ այդ կարող է կանխել միայն Արարիչը՝ արիների, առավելապես՝ հայ-արիների միջոցով՝ նրանց վերազարթոնքն զգալով, այնժամ՝ պարտադրելով վերականգնել իրենց ինքնավստահությունը, նախկին հզորությունը եւ իրենց առաքելության մեջ համոզվածությունն ու նվիրվածությունը: Այս ամենին էլ հայ-արիները կհասնեն, երբ այլեւս ապրեն ու արարեն իրենց աստվածների հետ հարաբերվելով:



1 ԱՐԱՐԱՏ – ըստ լեզվի խորհրդի (Ուխտագիրք Արորդյաց”)՝

ԱՐ – կենսակերտ բառարմատ, որ նշանակում է սերում, ծագում, զորություն, ուխտ: Համապատասխանում է ԱԶ արմատին:

ԱԶ – կենսակերտ արմատ, որ արտահայտում է ծագում, զորություն, վեհություն, մաքրություն, որակ իմաստներ: Օրինակ՝ ազգ, ազնվական, Արազ, Հայկազ, ազատ, ազդ…

Որպես կենսակերտ արմատ, ԱԶ-ը կարող է որոշ բաղադրություններում համապատասխանել ԱՐ եւ ԱՆ կենսակերտ արմատներին: Օրինակ՝ ազնիվ-բարի, Հայկազ-Միհրան:

ԱՐԱՐ – կրկնավոր արմատ՝

ԱՐ-ԱՐ, որ արտահայտում է Բացարձակ Զորության, Բացարձակ Սերումի իմաստ: Ըստ այդմ, ԱՐԱՐ կրկնավոր արմատը գործածվում է միայն Արարչագործության համակարգի խորհուրդների մեջ՝ Արար-իչ, Արար-ատ, Արար-ած, Արար-ել:

ԱՐԱՐԱՏ - Արարչագործության խորհուրդ է, որ նշանակում է Արարման Վայր:

Լեզվաբանորեն կազմված է՝ ԱՐԱՐ կրկնավոր արմատով եւ ԱՏ (տեղ) բառարմատով՝ ԱՐԱՐ-ԱՏ:

ԱՏ – բառարմատ, որ նշանակում է տեղ, ամփոփում: Օրինակ՝ բացատ, կաղնուտ, ատյան, աթոռ:

ԱՏ - բառարմատը կազմում է նաեւ ժխտական իմաստով բառեր: Օրինակ՝ պոչատ-անպոչ, այսինքն՝ պոչը չկա, միայն պոչի տեղն է մնացել, կռնատ-անկուռ, այսինքն՝ կուռը չկա, նրա տեղն է մնացել…

Հայերի արմատների մասին

ա)“Արի” հասկացության մասին վերաբերմունքը հնադարում

Պատմությունից հայտնի է, որ Մերձավոր Արեւելքի երկրներում “արի” կոչվելը համարվում էր մեծարանք: Հերոդոտոսի վկայությամբ, պարսից Դարեհ I-ի զորքում եղած մեդիացիները պարծենում էին իրենց արիական ծագումով՝ փորձելով ընդգծել իրենց գերադասության իրավունքը զորքի մեջ գտնվող մյուս ազգությունների նկատմամբ: Այսինքն, “արի” լինելը, նրանց կարծիքով, ծագումնաբանական մեծ առավելություն էր: Իրենց արիական ծագումով պարծենում էին նաեւ պարսկական Աքեմենյան արքայական հարստության (դինաստիայի) անդամները, քանզի նրանք եւս ունեին մեդիական ծագում: Հերոդոտոսը նկարագրում է նաեւ Դարեհի զորքի մեջ գտնվող արիների զորախումբը՝ չնշելով, սակայն, նրանց բնակության տարածքը: Դատելով հագուստից ու զենքերից՝ նրանք պետք է հարեւան լինեին Միջին Ասիայի բակտրեացիներին ու հնդիկներին (այդ տարածքը համընկնում է ներկայիս Աֆղանստանի հետ):

Այստեղ կարծես առաջանում է տրամաբանական հակասություն՝ նույն զորքում կային եւ՛ արիացիներ, ովքեր ոչնչով աչքի չէին ընկնում ու առանձնակի վերաբերմունք չէին ակնկալում, եւ՛ մեդիացիներ, ովքեր հայտարարելով իրենց արիական ծագումը, հավակնում էին հատուկ պատվի: Այսինքն, մեդիացիները “արիներ” ասելով հասկանում էին ոչ թե իրենց հետ նույն զորքում գտնվող էթնոսին, այլ այն հնագույն ցեղին կամ էթնոսին, որի հետնորդներն էին համարում իրենց եւ որի փառքի մասին պատկերացումները նրանց մոտ “գալիս” էին հնուց: Իսկ զորքում գտնվող արիները, հավանաբար, արիական ազգ կոչվելու նույնքան իրավունք ունեին, որքան, դիցուք, եվրոպական կամ ասիական մյուս արիական ազգերը:

Մովսես Խորենացին Տիգրանի եւ Աժդահակի ավանդազրույցում նշում է, թե մարաց Աժդահակ թագավորին մեծարում էին՝ անվանելով “արյաց արքա” (այսինքն, “արիների արքա”): Նույնը նշում է նաեւ պարսից Շապուհ արքայի մասին: Նման հիշատակումներ ունեն նաեւ այլ հայ պատմիչները: Այլ խոսքով՝ մարերը, աֆղանները, այսինքն՝ պարսիկներն ու նրանց ցեղակիցներն իրենք իրենց անվանել են արիներ:

Հայկական լեռնաշխարհին կից տարածքներից արիական ցեղերը դեպի Պարսկաստանի միջին ու հարավային տարածքներ, ինչպես նաեւ դեպի Միջին Ասիա, անցել են մ.թ.ա. XX-XVIII դդ., այսինքն՝ արիների 2-րդ արշավանքների սկզբում: Որպես էթնոս եւ ազգ, պարսկական ու պարթեւական ցեղերը կազմավորվել են 500-700 տարի հետո, տեղաբնակների՝ էլամցիների ու լուլուբացիների հետ մշտական շփման եւ փոխձուլման պայմաններում: Հայերը կամ նրանց նախնիները “արի” անվանումով սկզբում հավանաբար հասկացել են “Ար(ա) աստծո զավակ”, իսկ նրանց հետ առնչվող էթնոսները հայերին անվանել են “արմեններ-արիմաններ-արմաններ” կամ “արի” մարդիկ դեռ մ.թ.ա. III-րդ հազարամյակի կեսերից: Արիների արշավանքների հետեւանքով նոր ձեւավորված էթնոսներից յուրաքանչյուրը, ունենալով առանձին անուն, չի մոռացել իր ծագումը եւ անհրաժեշտաբար այն ընդգծել է: Այլ խոսքով՝ “արի” անվանումը հայերի համար ազգության նախնական անվանումն է, որը շարունակվում է նաեւ ներկայումս, իսկ մյուս արիական ազգերի համար իրենց արիական ակունքների մատնանշումն է:

Տարօրինակ չէ, որ ինչպես եվրոպացիները, այնպես էլ պարսիկներն ու նրանց ազգակիցները իրենց համարում են արիական ազգեր՝ միայն այն տարբերությամբ, որ վերջիններս այդ մասին գիտեին ի սկզբանե, իսկ եվրոպական ազգերը այդ մասին տեղյակ են դարձել վերջին հարյուրամյակներում:

Արիների կողմից նվաճված էթնոսները, տեսնելով նրանց վերաբերմունքն ու սկզբունքները, բարձր են գնահատել նրանց մարդկային հատկանիշները. հատկապես այն, որ լինելով շատ հզոր, իրենց ճանապարհներին հանդիպող ժողովուրդներին վերաբերվել են որպես իրենց նման մարդկային արարածների եւ իրենց հզորությունն օգտագործել են բացառապես առաջադիմություն տարածելու համար՝ փաստորեն կատարելով ուսուցիչների դեր (սա հայ-արիների արարչական առաքելությունն է):

Այդ են վկայում թեկուզ նվաճված ժողովուրդների հիշողության մեջ “արի” անվանման նկատմամբ տածած հարգանքն ու պատկառանքը: Զավթիչն ինչքան էլ հզոր ու վեհանձն լինի, նրան “արի” չեն անվանի: Մյուս կողմից՝ մարդուն կամ զինվորին մեծարելու համար երբեք “մակեդոնացի”, “հռոմեացի” կամ “ասորի” կամ այլ կերպ չեն անվանի, չնայած այդ ազգերը եղել են շատ հզոր եւ գրավել են հսկայական տարածքներ: Այդ տեսակետից հետաքրքիր է համարյա բոլոր կրոններում կարեւոր դեր կատարող հրեշտակի կերպարի քննարկումը: Այն ամենազոր է, գերմաքուր, մեծամասամբ բարի եւ հիմնականում հանդես է գալիս Արարչի կամքն իրագործողի (զինվորի) դերում: Բոլոր եվրոպական լեզուներում այն կոչվում է “անգել”, որը նույն “Անգեղ” տոհմանունն է (կա նաեւ Տորք Անգեղի ասքը): Եվ, եթե հաշվի առնենք “անգեղ” (անգղ) ու “արծիվ” իմաստների նույնականությունը եւ նկատենք, որ հրեշտակը (անգել) պատկերվում է տղամարդու կերպարանքով ու արծվի թեւերով, կասկած չի հարուցում, որ այդ կերպարը սերտ կապ ունի արիական այդ ցեղի մասին եվրոպացիների ժառանգական հիշողության հետ, իսկ մյուս կողմից բացահայտորեն մատնանշում է մարդկային ճակատագրում արիների դերի մասին:

Արի” բառը հնարավոր է ստուգաբանել միայն հայերենով, ընդ որում՝ մի քանի տարբերակներով (նկատենք նաեւ, որ սանսկրիտով “ար” կամ “արի” նշանակում է “սուրբ”): Հետաքրքիր է, որ այդ բոլոր տարբերակներն էլ կարելի է բխեցնել մեկը մյուսից, կամ լրացնել մեկը մյուսով:

Հայերենում “եւ” վերջնածանցը բառին տալիս է տեղայնացման իմաստ՝ վերեւ, ներքեւ, առջեւ, հետեւ, նաեւ, այլեւ, պարգեւ (փառք բառից) եւ այլն: Նույն կերպ՝ “արեւ” բառն էլ նշանակում է “Արի”՝ (Ար աստծո) տեղ: Այսինքն “արեւ” անունը ծագել է “Ար” անունից: Ստացվում է, որ հայերենում պաշտող աստծո անունը, նրա խորհրդանիշը, ազգի անունը, հիմնական գործելակերպն արտահայտող (արարել) բառը եւ այլն, կառուցված են միեւնույն արմատով:

Ներկայիս հայերը մյուս արիական ազգերից տարբերվում են այն բանով, որ իրենց անմիջական նախնիներից՝ արիներից ժառանգել են ոչ միայն նրանց բնօրրանը, մարդաբանական տիպը, այլեւ լեզվամտածողության հիմնական տարրերը, որը անմիջական ժառանգորդ համարվելու պարտադիր պայմաններից մեկն է: Արիներին բնորոշ հատկանիշների թվարկումը մի ամբողջ աշխատություն կլինի: “Արի” հասկացության եւ արիականության էության պարզաբանման համար անհրաժեշտ են բազմակողմանի եւ երկարատեւ խորը ուսումնասիրություններ: Իսկ լեզվամտածողությունը այդ հատկանիշների հենասյուներից մեկն է:

Հերոդոտոսի հիշատակումն այն մասին, որ մեդիացիներն իրենց հայտարարելով արիներ, ակնկալում էին մյուս էթնոսների կողմից արժանանալ հատուկ պատկառանքի, վկայում է, որ նրանք, ինչպես նաեւ Հերոդոտոսը, վստահ էին ու բնական էին համարում արիների նկատմամբ նման վերաբերմունքը: Այսինքն, մեդիացիները գիտեին, որ “արի” բառն ընկալվում է իբրեւ բացառիկ իմաստ պարունակող բառ, որը պայմանավորված է այլ էթնոսների մոտ իրենց զարգացման գործում արիների կատարած դերի ժառանգական հիշողությամբ ու երախտագիտությամբ, եւ փորձում էին օգտվել դրանից: Դժբախտաբար, այն, ինչը գիտակցվել ու գնահատվել է հնում, ինչ-ինչ նպատակներով եւ անբարո մեթոդներով փորձում են մոռացության մատնել քաղաքականությամբ ուղղորդվող ժամանակակից որոշ պատմաբանները՝ օգտագործելով նացիստական սին պատմագրությունը:

Արիական սկզբունքներն առկա լինելով բոլոր կրոններում՝ հաճախ հետքեր են թողել առանձին խորհրդանիշերում: Նրանք ազդել են նույնիսկ քրիստոնեության ու իսլամի կրոնական շինությունների ճարտարապետությանը:

Այդ տեսակետից ուշագրավ է ներքոհիշյալ երեւույթը, որը կապված է քրիստոնեությունում ընդունված խաչի նկատմամբ եղած պաշտամունքի հետ: Ոչ քրիստոնյաներն ու աթեիստները հաճախ են կշտամբում քրիստոնյաներին, որ պաշտելով խաչը, նրանք պաշտում են այն գործիքը, որի վրա տանջահար է արվել աստծո որդին՝ Քրիստոսը: Բայց եթե նայենք դարերի խորքը, ապա խաչի նկատմամբ հատուկ վերաբերմունքը եղել է Քրիստոսից հազարավոր տարիներ առաջ: Հայտնի է, որ Ագարի (Ուգարիթ) քաղաքի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված արձանների վզերից կախված էին խաչեր: Այսինքն, խաչի պաշտամունքը գալիս է մարդու գիտակցության հենց սկզբից եւ արեւապաշտության ժամանակ եւս այն ընդունվել է որպես արեւի կամ Ար գլխավոր աստծո խորհրդանիշ: Բնականաբար, այստեղ խոսքը հավասարաթեւ խաչի (նաեւ՝ կեռխաչի-սվաստիկա) մասին է: Հայկական լեռնաշխարհում Արարիչը միշտ ներկա է եղել ու պաշտվել է, չնայած տարբեր դարաշրջաններում նրան անվանել են տարբեր անուններով: Իսկ Արարչի խորհրդանիշը՝ հավասարաթեւ խաչը միշտ մնացել է անփոփոխ, նույնիսկ քրիստոնեության ժամանակ: Քրիստոնեությունում որպես խորհրդանիշ ընդունված խաչի մի թեւը երկարացված է դեպի ներքեւ, որը, հավանաբար, մատնանշում է Արարչի էության վայրէջքը երկրի վրա՝ անձնավորած Քրիստոսի տեսքով: Եվ իրոք, խաչի տեսքով տանջամահ անելու գործիքն իրականում այլ տեսք ունի. նրա վերեւի թեւը կամ բացակայում է իսպառ, կամ շատ կարճ է՝ մարդու գլխին հավասար: Այսինքն քրիստոնեական խաչն իր տեսքով ոչ թե տանջամահ անելու գործիքի մեխանիկական կրկնողությունն է, այլ ունի գաղափարախոսական իմաստ:

Ներկայումս զանազան եկեղեցիական խորհրդանշանների, պիտույքների վրա հավասարաթեւ խաչը հաճախ հանդես է գալիս քրիստոնեական խաչի հետ համատեղ՝ ընդգծելով քրիստոնեության մեջ Արարչի (արիականության) մշտական ներկայությունը (նկատենք, որ Եհովան խաչի հետ առնչություն չունի, եւ հին Կտակարանում էլ խաչի մասին ոչինչ չի ասված): Ուստի, ներկայիս հուդա-քրիստոնեությունը բացարձակապես կապ չունի արարչականության ու Արարչի հետ եւ եհովապաշտական ու եհովասարսափազդու հնարանքների ժողովածու է հայ-արիների համար…

Հայերի արմատների մասին

բ/ “Արի” հասկացության մասին վերաբերմունքը ներկայումս

Որոշ հեղինակներ, ինչ-ինչ պատճառներով, հաճախ փորձում են արիների արշավանքները ներկայացնել որպես քոչվոր անասնապահների հարձակումներ: Այս ձեւով են ներկայացվում, օրինակ, արիների արշավանքները դեպի Հնդկաստան, նրանց մի ճյուղի՝ հյուքսոս-հայքսոսների արշավանքները դեպի Եգիպտոս եւ այլն: Նույնիսկ ՀՍՀ հատ. 8-ում ներկայիս շվեդացիների նախնիների անցումը դեպի Սկանդինավիա ներկայացվում է որպես “անասնապահ հնդեվրոպացիների” արշավանք, առաց խորամուխ լինելու, թե ինչո՞ւ եւ ինչպե՞ս պետք է անասնապահները, թողած Եվրոպայի հարուստ արոտավայրերը, որոնք մինչեւ հիմա էլ բավարար են տեղի անասնապահության համար, անասուններով կտրելով ծովը, անցնեին համեմատաբար ցուրտ Սկանդինավիա: Ուշադրություն չի դարձվում նաեւ այն հանգամանքին, որ եթե քոչվորների հարձակումների ընթացքում անապատների են վերածվել ամբողջ երկրներ, վերացել են պետություններ ու ազգեր, իսկ ողջ մնացածները զարգացման աստիճանով հետ են շպրտվել հարյուրավոր ու հազարավոր տարիներով, ապա արիների յուրաքանչյուր արշավանքից հետո, նրանց գրաված տարածքներում տեղի է ունեցել մտավոր, հոգեւոր ու տնտեսական բուռն վերելք:

Արիների արշավանքներից հետո, մի քանի դարերի ընթացքում, հիշողությունը նրանց մասին աստիճանաբար խամրեց, եւ նրանց մասին պատմությունները վերածվեցին առանձին էթնոսների ու ազգերի առասպելների: Պատմական փաստերի, դրվագների, նշանավոր անհատների մասին աստիճանաբար ձեւավորվեցին ավանդազրույցներ ու դյուցազնավեպեր, որոնցում այդ ամենի նկատմամբ սերունդների վերաբերմունքն արտահայտվում էր ըստ առանձին էթնոսներին բնորոշ մտածելակերպի՝ լավի ու վատի, բարու եւ չարի, արդարության եւ անարդարության մասին պատկերացումների: Արիների հետ այս կամ այն կերպ առնչված յուրաքանչյուր էթնոս, նրանց մասին ունեցած հիշողություններին ավելացնելով իր ցանկություններն ու վերաբերմունքը, նրանց օժտելով գերբնական հնարավորություններով, բարոյականության ու մարդկային այլ հատկությունների նկատմամբ սեփական մոտեցումներով իմաստավորված գերագույն հատկանիշներով, նրանց դարձրին կիսաստվածներ ու հերոսներ: Ընդ որում, այդ կիսաստվածներն ու հերոսները հիմնականում պահպանեցին իրենց անվանումները՝ տվյալ էթնոսին բնորոշ լեզվական ձեւափոխումներով: Նրանք փաստորեն դարձան արիական ազգերի ոգեղեն արմատների կրողներ, խորհրդատուներ ու հետագա գոյատեւման ամբողջ ընթացքում սերունդների համար օրինակելի կերպարներ ու դաստիարակներ: Իսկ եթե արիների անմիջական սերունդների՝ հայերի աստվածներին ու առասպելական հերոսներին համեմատենք այլոց հետ, ապա նրանք աչքի էին ընկնում իմաստնությամբ, արդարացիությամբ ու բարոյականությամբ:

Առասպելներից դուրս արիականությունն իրեն շատ անգամ է բացահայտել համարյա բոլոր դարաշրջաններում՝ առանձին պատմական դեմքերի կերպարներում, հերոսների վարվելակերպում, հատկապես ազնվականների ու ասպետության միջավայրում, ազգերի նահապետական նիստուկացում եւ այլն:

XIX-XX դդ.-ում Մերձավոր Արեւելքում կատարած պեղումների արդյունքները մեծ տպավորություն թողեցին ժամանակի գիտական ու քաղաքական մտքի վրա: Եվ նորից, Հերոդոտոսից 2500 տարի հետո, որոշ ազգերի մտավորականության ու քաղաքական առանձին շերտերի ներկայացուցիչների շրջանում գլուխ բարձրացրեց եւ տարածում գտավ “արի” կոչվելու եւ դրանով այլոց նկատմամբ գերազանցություն ստանալու ներազգային նկրտումները բավարարելու մարմանջը:

Այդ տեսակետից “արի” հասկացությանը մեծ վնաս հասցրեցին ֆաշիզմն ու նացիզմը, որոնց գաղափարական գործիչների ծայրահեղականությունը եւ որդեգրած ոչ արիական մեթոդներն առիթ տվեցին անարիներին՝ օգտագործելով ընձեռած հնարավորությունները, նրանց նկատմամբ ձեւավորված հակակրանքն ու ժամանակի առաջացած բարենպաստ պայմանները, բացահայտ պայքար մղել առհասարակ արիականության-արարչականության դեմ:

Արիներն իրենց բնօրրանում՝ Հայկական լեռնաշխարհում մշտապես շրջապատված էին նախանձ ու ագահ, հետամնաց էթնոսներով, որոնք չկարողանալով մրցակցել նրանց հետ արարչականությամբ ու ոգեղենությամբ, որդեգրել էին նրանց թուլացնելու նպատակասլաց ու համառ գաղտնի մարտավարություն: Եվ ամբողջ ողբերգությունն այն էր, որ արիներն իրենց մտածելակերպով, վեր լինելով մարդկային մանրախնդրությունից, թույլերին բնորոշ նենգությունից ու անբարոյականությունից, իրենց էությամբ լինելով արարչական ու մարդասեր, պարզապես ընդունակ չէին պատկերացնելու նման վարվելակերպի հնարավորությունը: Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ, փաստորեն, առանց կռվի, մի քանի դարի ընթացքում նրանք կորցրեցին իրենց թագավորություններն ու տարածքները՝ իրենց ամբողջ իմաստնությամբ հանդերձ, այդպես էլ գլխի չընկան, որ իրենք եւ իրենց գաղափարախոսությունը անընդհատ ու մշտական հարձակումների թիրախ են: Հաղթական պայքար մղելով բացահայտ թշնամիների դեմ, նրանք հակամիջոց չստեղծեցին դավադիրների (նաեւ՝ ներքին) դեմ: Մինչդեռ արիների նկատմամբ նման վերաբերմունքն սկսեցին կիրառել դեռ այն ժամանակներից, երբ արշավելով ամբողջ Եվրասիայով մեկ, նրանք տարածում էին մարդկային հաջորդ բարձր քաղաքակրթության սերմերը՝ իրենց փորձն ու գիտելիքները պատրաստակամորեն կիսելով երեկվա հակառակորդների հետ:

Եթե հնադարում պայքարը գնում էր արիների բնօրրանի տարածքներն ու քաղաքները աստիճանաբար գրավելու եւ բնակիչներին ոչնչացնելու կամ էթնիկական ձուլման ուղղությամբ, ապա հետագայում այդ գործընթացը մեծամասամբ իրագործվելուց հետո, պայքարն ուղղվեց նրանց նախկին փառքի դեմ՝ մարդկանց գիտակցության մեջ նրանց նկատմամբ ակնածալի հիշողությունը ջնջելու, պատմության մեջ նրանց դերը նսեմացնելու եւ արարման հեղինակությունը յուրացնելու ուղղությամբ: Եվ այդ գործընթացը հետեւողականորեն շարունակվում էր նաեւ 20-րդ դարում:

Սկսած 19-րդ դարից, երբ ինչպես պեղումների արդյունքների, այնպես էլ պատմական փաստերի ու հնագույն ավանդազրույցների գիտական վերլուծությունների շնորհիվ սկսեցին ձեւավորվել արիների նկատմամբ առարկայական պատկերացումները, զուգահեռաբար հորինվեցին բազմաթիվ վարկածներ ու տեսություններ՝ ինչպես արիականության էության նենգափոխումների, այնպես էլ նրանց բնօրրանի տեղավայրի վերաբերյալ ապակողմնորոշման նպատակներով:

Առաջին նման վարկածներից մեկը Միտանի պետությունը հնդկական համարելն էր: Հիմնականում բերվում էր այն հիմնավորումը, որ աքքադական ու խեթական որոշ սեպագրերում հանդիպող հարիական աստվածների անունները հնչում էին (կամ կարդացվել էին) հնդկական աստվածների անուններին նման՝ Միտաշշիլ-Միթրա, Ուրվանշիլ-Վարունա, Նասրայամա, Ինդրա եւ այլն:

Որպես վարկածի զարգացում, առաջ էր քաշվել նաեւ այսպես կոչված “հնդարիների” վարկածը, ըստ որի՝ նախքան Միտանի պետության կազմավորումը, Հայկական լեռնաշխարհում հայտնվել է բարձր զարգացած մի իմաստուն ցեղ կամ մարդկանց խումբ, որը հետագայում կազմավորել է ինչպես Միտանի, այնպես էլ նրան սահմանակից խեթական թագավորությունները՝ նպաստելով դրանց հզորացմանը: Իբր, նրանք են սովորեցրել ձիերին վարժեցնելը, երկաթ ստանալն ու մշակելը, պետություններ կառավարելը եւ այլն: Իրենց առաքելությունը ավարտելով՝ նրանք գնացել են Հնդկաստան: Այդ վարկածի հեղինակները նրանց տվել էին “հնդարիներ” անվանումը՝ ենթատեքստում ակնկալելով, որ իսկական արիները նրանք են:

Նշված վարկածը դուրս չի գալիս որոշ (նույնիսկ հայ) պատմաբանների մտապաշարից մինչեւ այժմ: Բայց նրանք որոշակի չեն պարզաբանում այդ էթնոսի ծագումնաբանության վերաբերյալ իրենց մոտեցումները, թե իրենց կարծիքով որտեղի՞ց եւ ի՞նչ ձեւով են նրանք հայտնվել Հայկական լեռնաշխարհում:

Ըստ որոշ տարբերակների, հնդեվրոպացիների արշավանքներին մասնակցելով, հնդարիները անցել են Հնդկաստան՝ նրան տալով իրենց անունն ու աստվածներին: Այս վերջին տարբերակին են հակված նաեւ Տ. Գամկրելիձեն ու Վ. Իվանովը, ովքեր արիների բնակության համար առանձնացնում են միայն Միտանիի տարածքն ու նշում, որ հնդեվրոպացիների մեջ իրենց “արի” էին համարում միայն հնդիրանացիները: Այդ պատճառով էլ նրանց շնորհում են “հնդարիներ” անվանումը: Փաստորեն, նրանք արիներին առանձնացնում են հնդեվրոպացիներից: Նույնիսկ որպես արշավների մեկնարկային տարածքներ՝ արիների համար ընդունում են Միտանիի տարածքը, իսկ մնացած հնդեվրոպացիների համար՝ Միտանիին սահմանակից՝ նրանց նախահայրենիքը: Այդ աշխատություններում չի էլ քննարկվել “արի” անվանման ծագումնաբանությունը, եւ այն հնարավորությունը, որ այն կարելի է բացատրել միայն հայերենով: Մյուս կողմից՝ “արի” անվանումից ծագում է ոչ միայն “Իրան-Արան” երկրանունը, այլեւ՝ “Արմենիա”, արեւմուտքում գտնվող “Իռլանդիա” (նախկինում՝ Էյրե-Այրե), Հոլանդիա (Հարլանդիա-Հորլանդիա-Հոլանդիա, որտեղ “լանդիա” նշանակում է “երկիր”), ինչպես նաեւ բազմաթիվ արիական ծագում ունեցող էթնոսների անվանումները (ալաններ, ալամաններ եւ այլն): Այսինքն, իրենց “արի” են համարել ոչ միայն հնդիրանացիները, եւ այդ անվանումն արդարացի է բոլոր հնդեվրոպացիների համար:

Վերջապես. վերը նշված վարկածի կողմնակիցները անկարող են պատասխանել երկու ոչ բարդ հարցերի. նախ՝ ինչո՞ւ այդ, այսպես կոչված “հնդարիների” ակունքները գտնվեցին հենց Հայկական-Արարատյան լեռնաշխարհում, այսինքն, ո՞րն է Հայկական լեռնաշխարհի յուրահատկության պատճառը: Եվ երկրորդ՝ ինչպես հայտնի է, նախորդ բրոնզի դարը եւս սկսվել էր Հայկական լեռնաշխարհից, ուրեմն դա է՞լ պետք է համարել “հնդարիների” գործունեության արդյունք եւ հատկապես նորից Արարատ-Արմենիա աշխարհում: Ի վերջո, այդ վարկածի դեմ կարելի է բերել մի ծանրակշիռ ապացույց, որը չգիտես ինչու “վրիպել է” ուսումնասիրողների հայացքից: Այսպես, հնդկական վեդաների բովանդակային առանցքներից մեկը աստվածների պայքարն է ասուրների դեմ, որոնք հանդես են գալիս որպես չարի խորհրդանիշ: Իսկ իրանական դիցաբանությունում (Ավեստայում եւ այլուր) ասուրները հանդես են գալիս որպես դրական աստվածներ: Ակնառու է, որ ասուրների ու աստվածների պայքարում արտացոլվել է Ասորեստանի ու Միտանիի պատերազմները: Այլ խոսքով, բարու եւ չարի նկատմամբ ունեցած հայացքները Հնդկաստանի ու Իրանի արիների միջեւ հակոտնյա են, իսկ Հնդկաստանի ու Միտանիի արիների միջեւ համընկնում են, որ վկայում է ոգեղեն առումով առավել մոտ կապը: Ակնհայտ է, որ նշված վարկածը եւս առաջ է քաշվել որոշակի հեռագնա քաղաքական նպատակներով:

Կա նաեւ վարկածների մեկ այլ խումբ, որով փորձ է արվում արիների ակունքները դուրս բերել Հայկական լեռնաշխարհից կամ առհասարակ հեռացնել Մերձավոր Արեւելքից: Տվյալ պարագաներում ակներեւ է որոշ հեղինակների բացահայտ ձգտումը՝ արիների բնօրրանը “տեղավորել” իրենց երկրների տարածքներում: Այդ վարկածները հիմնավորապես հերքվել են Տ. Գամկրելիձեի ու Վ. Իվանովի կողմից: Նշենք, որ համոզիչ ու տրամաբանական են նրանց աշխատությունների այն հատվածները, որոնցում, հենվելով սեփական հետազոտությունների վրա, ապացուցվում է հնդեվրոպացիների ծագումը Հայկական լեռնաշխարհից եւ արշավանքների միջոցով հնդեւրոպական քաղաքակրթության տարածումը ամբողջ Եվրասիայով մեկ: Սակայն աշխատության կուռ կառուցվածքը կորցնում է իր տրամաբանությունը եւ հայտնվում է հակասությունների շրջապտույտում, երբ առանձին հարցերի առնչությամբ որոշ դրույթներ փոխառնվում են դրսից եւ փորձ է արվում դրանք հիմնավորել այլոց մտացածին ապացույցներով:

Արիների արմատների մասին. Համաարիականություն

Ուշադրության արժանի է այն, որ հեղինակները դիմում են նման միջոցների, երբ առկա փաստերը կամ եզրակացությունները հակասում են ընդունված կանխադրույթներին կամ չեն տեղավորվում ոմանց վարկածների շրջանակներում, եւ հեղինակները նախապատվությունը տալիս են վերջիններիս:

Այսպես, անտեսելով բազմաթիվ փաստերը, լեզվական ու պատմական տվյալները, օգտագործվում է հնագետների որոշ խմբի (հիմնականում վրացական) այն վարկածը, թե Կովկասից՝ Վրաստանին մերձակա՝ Դաղստանի տարածքներից Հայկական (Արարատյան) լեռնաշխարհ են ներթափանցել “խուրիները” (հուրիները-հարիները, հարիներ-արիներ առնչություններին արդեն անդրադարձել ենք):

Այստեղից հասկանալի է դառնում այդ հեղինակների կողմից առաջարկվող արիների 2-րդ արշավանքների ուղղությունների սխեմայից Կովկասյան լեռների միջով կամ Սեւ ու Կասպից ծովերի ափերով (կամ հենց ծովերով) դեպի հյուսիս արշավելու ակնհայտ հնարավորության բացառումը: Նման ուղղությունն ընդունելու պարագայում անհնար կլիներ “խուրիների” արշավանքը Հյուսիսային Կովկասից դեպի Հայկական լեռնաշխարհ՝ մեկընդմերթ արշավող արիներին հակառակ: Մյուս կողմից հնարավոր կլիներ արիների արշավանքներով բացատրել հյուսիս-կովկասյան որոշ էթնոսների բառապաշարներում հայտնված հարիական մի քանի բառերի ծագումը, որոնք որպես իրենց վարկածի հաստատում փորձում են ներկայացնել վերոհիշյալ հնագետները (այդ գործում աջակցություն գտնելով Ի. Դյակոնովի եւ նրա այլազգի ու հայազգի աշակերտների կողմից): Եվ քանի որ, ըստ նույն Ի. Դյակոնովի, փաստորեն “խուրիներն” ու “ուրարտները” (ուրարտացիները) նույն էթնոսի տարբեր ցեղերն են, ապա հօդս կցնդեր նաեւ վրացական հնագետների ճիգերը՝ ինչ -որ ձեւով “Ուրարտուն” (Արարտա-Արատտա-Արարատ) իրենց նախնիների հետ կապելու ուղղությամբ: Նկատենք, որ հաշվի առնելով խուրիներ-ուրարտացիներ (հարիներ-արարտացիներ) ապացուցված էթնիկական կապը, նման մոտեցման հիմնական նպատակն է (ինչպես նշվել էր հոդվածաշարում) համառորեն ինչ-որ ձեւով Արարտան կապել այդ էթնոսների պատմության հետ, չնայած Վրաստանի ու Կովկասի տարածքներում քիչ թե շատ նշանակալից, Արարտա-Արարատի հետ կապ ունեցող պատմական հուշարձան առհասարակ գոյություն չունի:

Ըստ երեւույթին, չցանկանալով հակառակվել խորհրդային սեմիթաբանների կողմից պարտադրված կանխադրույթին՝ խուրիական (հարիական) լեզուն ոչ-հնդեվրոպական (նույնիսկ սեմիթական) համարելու վերաբերյալ, որը հակասության մեջ է իրենց կողմից ապացուցվող հնդեվրոպացիների (արիների)՝ հիմնականում խուրիներով (հարիներով) բնակեցված տարածքներից ծագելու հանգամանքի հետ, Տ. Գամկրելիձեն ու Վ. Իվանովը, հիմք ընդունելով վերեւում նշված հնդկական աստվածների անունները, համարում են, որ Միտանիի տարածքում մեծամասնություն կազմել են խուրիները (հարիները), իսկ արիները գոյատեւել են վերնախավի կարգավիճակով (հետեւաբար փոքրամասնությունը):

Այդ վարկածը հաստատելու համար բերվում է միայն 1-2 ապացույց՝ հետեւյալ հեղհեղուկ հիմնավորումներով. զորօրինակ՝ Կիկկուլիի ձիավարժության վերաբերյալ ձեռնարկում օգտագործված է “uasanna” (վաշաննա)-ձիամարզարան, բառը, որը իբր համընկնում է “vahana” (վահանա)-կենդանի՝ հին հնդկական կամ “wazana” (վազաննա)-աստղային ճանապարհ՝ սողդիական բառերին: Աչք փակելով այն հանգամանքի վրա, որ այն թե իմաստով, թե կառուցվածքով հեշտությամբ նույնանում է հայերենի “վազան” բառի հետ: Ձիամարզարանին, որտեղ ձիուն վազեցնում են, նման անուն տալը բնական է: Կամ վերցվում է “Mattuaza” (Մատտուաժա) անունը, որում “Matti” արմատը բացատրվում է որպես “կործանող”, իսկ “uaza”-ն համեմատվում է հնդկական “vaja” (վաժա) բառի հետ, որ նշանակում է հսկայական ուժ, մինչդեռ այն ավելի հաջողությամբ կարելի է նույնացնել հայերենի հենց “ուժ” բառի հետ (առանց ավելորդ “հսկայականի”): Այսինքն՝ այս բառերը ոչնչով չեն տարբերվում մյուս հարիական բառերից, ու հիմնական “ոչ արիական” բնակիչներից ինչ-որ նոր “արիական” էթնոս առանձնացնելու ոչ մի անհրաժեշտություն չկա, քանի որ, փաստորեն, “արի” ու “հարի” անվանումները վերաբերում են նույն էթնոսին:

Հակասություններ առաջանում են նաեւ այլ բաժիններում: Այսպես, եթե հարիները (խուրիները) ոչ հնդեվրոպացի են, ապա նրանք հնդեվրոպացիների (արիների) արշավանքներին չեն մասնակցել, քանի որ հետքեր չեն թողել: Իսկ ընդունել, որ նման համաշխարհային մասշտաբով ձեռնարկումն իրականացվել է միայն փոքրաթիվ արիներով, որի ընթացքում նրանց քաղաքակրթությունը տարածվել է ամբողջ Եվրասիայով մեկ, ու ձեւավորվել են տարբեր արիական ազգեր, պարզապես անհեթեթություն է: Մանավանդ, եթե հաշվի առնվի նաեւ, որ, բնականաբար, այդ փոքրաթիվ վերնախավի մի մասն էլ մնացել է տեղում:

Հետեւաբար, այդ վերնախավը արշավանքների ժամանակ կարող էր միայն ղեկավարել, իսկ արշավողների հիմնական զանգվածը կարող էր կազմված լինել միայն հարիներից: Բայց թե ինչ կստացվեր նման տարբերակի դեպքում փոքրաթիվ ղեկավարներով մեծաթիվ այլ էթնոսներին առաջնորդելը լայնածավալ արշավանքների ժամանակ, երեւում է թաթար-մոնղոլների արշավանքների օրինակով: Այդ արշավանքների ժամանակ մոնղոլները միայն ղեկավարող վերնախավն էին, իսկ զորքի հիմնական զանգվածը կազմված էր թաթարներից: Արդյունքում գրաված հսկայական տարածքները բաժան-բաժան եղան, որտեղ մոնղոլական տարրը ամբողջովին վերացավ, իսկ թաթարները կազմավորեցին իրենց տարբեր թաթարական պետությունները: Եթե ընդունենք հեղինակների՝ վերեւում նշված կարծիքը, ապա ամբողջ Եվրասիան պետք է բնակեցված լիներ “ոչ-հնդեվրոպացի” հարիների սերունդներով: Այսինքն, “ոչ հնդեվրոպացի” հարիների ու “հնդեվրոպացի” արիների համատեղ գոյության վարկածը, մեղմ ասած, մտացածին է: Պետք է նկատել, որ Կիկկուլիի ձեռնարկում կան նաեւ որոշ արտահայտություններ (ձիերի վարժանքների վերաբերյալ), որոնք ենթադրաբար աղերսվում են հին հինդի լեզվի հետ: Հավանաբար նշված հեղինակները իրենք էլ կասկածելի են համարում այդ ենթադրությունը (կամ վերծանությունը) եւ առանձնապես չեն ծանրանում այդ տեսակետի վրա:

Արիների դեմ պայքարի ամենագործնական ու, հետեւաբար, արդյունավետ միջոցը առհասարակ արիների մասին լռությունն է, ոչինչ չհիշատակելը, նրանց անհայտության անթափանց մշուշով շրջափակելը, պատմական ու հնագիտական, փիլիսոփայական, կրոնական ու առհասարակ գրականության մեջ “արի” հասկացության վրա “տաբու” դնելը: Սա արդեն ոչ թե անփութություն կամ պատմական փաստերի պատահական աղավաղում է, այլ (ինչպես նշվել է արդեն)՝ մարդկային գիտակցությունից “արի” հասկացությունը ջնջելու համառ ձգտում:

Լռության մթնոլորտ ստեղծելու ամենախոսուն վկայությունը եւ ամենահին օրինակը Բիբլիա-Աստվածաշունչն է (եբրայական անվանումը Թորա է): Նկարագրելով եբրայական ցեղերի ամբողջ պատմության ընթացքում տեղի ունեցած կարեւոր ու անկարեւոր դեպքերը՝ հավատալի ու անհավատալի դրվագները, իրական կամ մտացածին փաստերը, այնտեղ բացարձակ լռության են մատնված Մերձավոր Արեւելքի այնպիսի ցնցող իրադարձությունները, ինչպիսիք արիների եւ մասնավորապես հյուքսոսների արշավանքները…

Մյուս կողմից հայտնի է նաեւ, որ Բիբլիա-Աստվածաշնչի նախնական տարբերակներում Աստծուն որեւէ անուն չի տրվել, եւ “Եհովա” անվանումը մտել է X-XII դարերից սկսած: Այստեղ պետք է նկատել քրիստոնյա աստվածաբանների իմաստնությունը: Եվ իրոք, “Սուրբ Գիրք”-ը կազմող վերոհիշյալ քրմերը, ելնելով սեփական պատկերացումներից, Աստծուն ներկայացրել են որպես մի արեւելյան բռնակալ, բռնակալներին յուրահատուկ բնորոշ գծերով (այսինքն հատկանիշներով, որոնք հիմնովին աղավաղել են Արարչի կերպարը): Եվ քրիստոնյա աստվածաբանները, Բիբլիա-Աստվածաշնչում ներկայացված աստծուն տալով Եհովա անվանումը, փորձ են արել այդ աստծուն սահմանազատել Արարչից:

Քանի որ արիների դերի ու գործունեության հետքերի բացահայտ առկայությունը, մարդկանց պատկերացումներում արիների նկատմամբ ձեւավորված կերպարը հակասության մեջ է մտնում Բիբլիա-Աստվածաշունչը կազմողների մտադրություններին, ապա նրանք որդեգրել են այնպիսի գործելակերպ, որ “Սուրբ Գրքում” ներառված պատումներում ոչ մի դեպքում չհիշատակի արիների ու նրանց արշավանքների մասին:

Այսպիսի բազմաթիվ ապաշնորհ ու միտումնավոր սրբագրումների օրինակներ է բերել Զ. Կոսիդովսկին իր հանրամատչելի գրքում: Հյուքսոսների առնչությամբ, որպես օրինակ, նա բերում է հետեւյալ միտքը. Բիբլիա-Աստվածաշնչում նկարագրված Հակոբի որդի Հովսեփի՝ Եգիպտոսում հայտնվելն ու բարձր դիրքի հասնելը որոշ հետազոտողներ բացատրում են այն բանով, որ այդ ժամանակ Եգիպտոսում տիրապետում էին հյուքսոսները: Քանի որ հյուքսոսների արշավանքներին մասնակցում էին նաեւ սեմիթական ցեղեր, որոնց թվում եւ եբրայեցիներ, ապա բացառված չէ նրանցից որոշ մասնակիցների բարձր դիրքի հասնելը՝ իրենց արժանիքների շնորհիվ (քանի որ հյուքսոս փարավոնները, իրենք օժտված լինելով իմաստնությամբ, գնահատում էին նաեւ ուրիշների իմաստությունը՝ անկախ նրանց ազգությունից): Այդ է հաստատում նաեւ Հակոբի ցեղին Եգիպտոսի Գիսան երկրում, Նեղոսի դելտայում բարեբեր տարածքներ հատկացնելու եւ արտոնյալ պայմաններ ստեղծելու փարավոնի որոշումը: Մինչդեռ, ինչպես հայտնի է պատմությունից, Եգիպտոսում եգիպտացի փարավոնների իշխելու ժամանակ այլազգիների, հատկապես եբրայեցի քոչվորների նկատմամբ համընդհանուր արհամարհանքի ու ատելության պայմաններում նման վերաբերմունքը բացառված էր, եւ նման առատաձեռնություն հնարավոր չէր: Նույնիսկ, եթե փարավոնը ինքը ցանկանար՝ դա թույլ չէին տա քրմերը: Եվ, բնական է, որ հյուքսոսներին վտարելուց հետո, հետագայում ամբողջ եբրայական ցեղը ստրկացվեց:

Նշվածը կարելի է հաստատել նաեւ տարեթվերով: Սողոմոն թագավորը իշխել է Իսրայելում մ.թ.ա. 1015-977թթ., Բիբլիա-Աստվածաշնչի տվյալներով, եբրայեցիները Եգիպտոսի ստրկությունից փախել են Սողոմոն թագավորից մոտ 500 տարի առաջ: Հյուքսոսները Եգիպտոսում իշխել են մ.թ.ա. 1710-1580թթ.: Եթե ընդունենք, որ եբրայեցիները ստրկության մեջ են եղել 100-190 տարի, ապա Հովսեփի առաջխաղացումը տեղի է ունեցել մոտավորապես մ.թ.ա. 1620-1600թթ., որը համապատասխանում է հյուքսոսների տիրապետման ժամանակներին: Այստեղ բերված պատմության համաձայն, Հովսեփը Եգիպտոսում հայտնվել է մադիանցի վաճառականների կողմից իր եղբայրներից գնվելու եւ նրան Եգիպտոսում վերավաճառվելու պատճառով: Իսկ փարավոնի խորհրդականն է դարձել իր բարեմասնությունների շնորհիվ: Այսինքն, հայքսոսների-հյուքսոսների արշավանքը վերափոխվել է մադիանցի (Միտանիի հարիների) վաճառականների քարավանի ընթացքի, եբրայեցիների վերաբնակեցումը Գիսան երկրում՝ որպես երախտագետ փարավոնի շնորհ՝ Հովսեփին: Իսկ նրանց նկատմամբ վերաբերմունքի կտրուկ փոփոխությունը տեղի է ունեցել լավ փարավոնը վատով փոխարիվելու պատճառով: Եվ վատ փարավոնի ստրկությունից եբրայեցիներին փրկելու համար Եհովան, երեւի չկարողանալով վնասել կամ ազդել փարավոնի վրա, այլ ելք չգտնելով, նրանց խորհուրդ տվեց փախչել ամբողջ ցեղով:

Նույն՝ Զ. Կոսիդովսկու գրքում հետաքրքիր դիտարկում կա նաեւ Բիբլիա-Աստվածաշնչի “Երգ երգոց” բաժնի վերաբերյալ: Քննարկելիս պարզվում է, որ այնտեղ մեծ տեղ են գտել ժողովրդական բանահյուսությունից վերցված նմուշները, որոնք ըստ Զ. Կոսիդովսկու՝ բնորոշ էին Ագարիթի տարածքներին: Եվ իրոք, երգերում օգտագործված առանձին արտահայտություններ հիշեցնում են նաեւ հայկական որոշ ժողովրդական (հատկապես՝ Հյուսիսային Սիրիայի տարածքների) եւ աշուղական քնարական երգեր:

Բայց առավել հետաքրքիր է, որ վերջին ժամանակներս կարծես 180 աստիճանով փոխվում է “արի” հասկացության նկատմամբ վերաբերմունքը: Այսպես, 20-րդ դարի վերջերից սկսեցին հայտնվել աշխատություններ, որտեղ առաջին արիներ համարվում են ոչ այլ ոք, քան սեմիթները (այսինքն՝ եբրայեցիները): Այդ միտումը փորձաքար է, թե նախօրոք մտածված ծրագրի սկիզբ, ցույց կտա ժամանակը: Համենայնդեպս զգացվում է, որ տարբեր երկրներերում (Ֆրանսիա, Հոլանդիա, Ավստրիա եւ այլն) արիական գաղափարների աճը լրջորեն անհանգստացրել է հակաարիներին (չարիներին) եւ, արիականության դեմ պայքարի վերեւում նշված մեթոդները, գտնվելով անբավարար, իրենց գործելակերպի համաձայն, փորձում են նախաձեռնությունը վերցնել իրենց ձեռքը, արիական-համաարիական շարժման մեջ մտցնելով իրենց “տրոյական ձին” կամ ինչ-որ ձեւով այն դարձնելով կառավարելի, ստեղծել գաղափարական հիմքեր՝ ղեկավարումը իրենց ձեռքը վերցնելու համար (դժբախտաբար կողմնակիցներ գտնելով նաեւ հայկական միջավայրում):

Հ. Գ. – Համաարիականությունը ամենահեռանկարային ռազմա-քաղաքական եւ հոգեւոր-գաղափարախոսական համաշխարհային ուղղություններից է, իսկ դրա ծավալման համար Հայաստանում կան էթնիկական, պատմական, լեզվա-մշակութային, իրավական եւ բոլոր առումներով նախապայմանները: Եզակի ազգեր կարող են զուտ իրենց ազգային գաղափարախոսությունն ու քաղաքականությունը համադրել արիական-հնդեվրոպական գաղափարաբանության ու մշակույթի հետ, իսկ հայերի մոտ դա ոչ միայն համադրվում է, այլեւ՝ արիականությունը կարող է բխեցվել հենց հայկականությունից: Հայերի մոտ հայկականությունը լինելով ներազգային գաղափարաձեւ՝ միջազգային հարաբերություններում սահունորեն վերափոխվում է արիականության-համաարիականության եւ վերաճում է համամարդկային-համաշխարհային քաղաքականության ու կացութաձեւի: 5 աշխարհամասերի ավելի քան 200 պետություններում այսօր ապրում են շուրջ 150 ազգ-ժողովուրդներ, որոնք արիական ծագում ունեն եւ հազարամյակների ընթացքում Արիական Նախահայրենիքից սփռվել են աշխարհի 4 ծայրերը: Ոմանք գիտեն իրենց ծագումը, ոմանք էլ շուտով կիմանան… ու այսօրվա հոգեւոր-գաղափարական դանդաղ կործանման դատապարտված համաշխարհային քաղաքակրթության հորձանուտներում նորեն կմղվեն դեպի Լույսը՝ Արարչական Ակունքները: Կփնտրեն իրենց Սկիզբը, որպեսզի տեսնեն Ապագան:

Հայաստանում արդեն կան նախադրյալներ՝ հին եւ նոր համաարիական ուսմունքի կիրառմամբ նոր քաղաքակրթական կենտրոն դառնալու համար: Հայ-արիներն իրենց համեստ գործունեությամբ դրել են դրա հիմքերը, բայց համապետական, ավելին՝ համահայկական մոտեցման դեպքում նոր քաղաքակրթական կենտրոնի ստեղծումն ու ծավալումը Գառնո արիական-հեթանոսական տաճարից, իրականանալի նպատակ է:

Համաարիականությունը կիրառելի է ինչպես փոխզարգացման-փոխներգրավման (ինտեգրման), այնպես էլ համապարփակեցման (գլոբալացման) զարգացումներում եւ այնպիսի մրցակցային տեսություն է, որը կարող է համադրվել կամ հակադրվել (ըստ նպատակահարմարության) ցանկացած հին ու նոր տեսության հետ: Համաարիականությունը ոչ միայն անցյալի եւ ապագայի տեսություն է, այլեւ՝ ներկայի, որի կիրարկումը կարող է լրջորեն նպաստել Հայաստանի ու հայության ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ համաշխարհային վարկի բարձրացմանը: Այն կարող է այսօր էլ մրցակցել համաշխարհային հարցերի լուծման խաչմերուկում-մեծ Մերձավոր Արեւելքում գործող արեւմտյան ու արեւելյան հակամարտող քաղաքակրթությունների հետ (եւ որպես 3-րդ քաղաքակրթական տարբերակ՝ օգտվել այդ հակամարտությունից), կարող է արժանիորեն հակադարձել (նույնիսկ՝ կլանել) սիոնական (համահրեական), համաթուրանական, համաարաբական, համաիսլամական, հուդա-քրիստոնեական եւ այլ կրոնա-քաղաքական գաղափարախոսությունների հարձակումները:

Նկատենք, որ համաարիական ծիլերն արդեն զարթնել են Հնդկաստանում, Իրանում, Տաջիկստանում, Ռուսաստանում (ստեղծվել է նաեւ Սլավոնա-Արիական դաշինք (ռուսներ, ուկրաինացիներ, բելառուսներ, չեխեր, սլովակներ, բուլղարացիներ, սերբեր, լեհեր եւ այլք)), ինչպես նաեւ՝ Հայաստանում: Առաջիկայում նոր ծավալումներ կարելի է սպասել Եվրոպայի ու Հարավային Ամերիկայի որոշակի երկրներում…

Նկատենք նաեւ, որ համաարիականությունը որեւէ առնչություն չունի Եվրոպայում (հատկապես ՌԴ-ում ու Գերմանիայում) եւ Ասիայում գործող ծայրահեղ ազգայնամոլական կառույցների հետ, որոնք արիական կեռխաչ-սվաստիկան օգտագործում են որպես խորհրդանիշ՝ շարունակելով վարկաբեկել այն՝ որոշակի մութ ու ծպտյալ ուժերի պատվերով: