(Ինքնաճանաչում) 05 Ճանապարհ դեպի Հավասարություն ##Վազգեն Գևորգյան

Ինչպես Մեսրոպ Մաշտոցը հայտնաբերեց Հայոց Գրերը եվ Մհերը Դուրս է եկել մնու...

Մարդկության փրկչական դարաշրջանը, Համլետ Մարտիրոսյանի վերլուծությունը

 

ԶԱՏԿԻ ԿՂԶՈՒՄ ԽՈՍՈՒՄ ԵՆ ՀԱՅԵՐԵՆ…

 ԼԵՅԼԱ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ

Լեզվաբան

Ռապանուերենում, ինչպես արդի հայերենում, շեշտը կայուն է, բայց ի տարբերություն հայերենի վերջահար (վերջին վանկի վրա ընկնող) շեշտի, այն վերջընթեր է (ընկնում է նախավերջին վանկի վրա): Հավայերեն լեզվում շեշտն ընկնում է նախավերջին վանկի վրա, եթե բառում բացակայում են երկար վանկերը (ձայնավորները): Սամոա լեզվում այն կայուն է և, որպես կանոն, ընկնում է նախավերջին վանկի վրա: Նուկուորո և մաէ լեզուներում այն վերջընթեր է: Մաորի լեզվում և ռապանուերենում անշեշտ վերջին վանկերը սղվում են:

Հայտնի է, որ Ա. Մեյեն հայերենը ընդհանուր հնդեվրոպականից տարբերող առանձնահատկություններից մեկը համարում էր հայերենի կայուն շեշտը՝ ի տարբերություն ընդհանուր հնդեվրոպականին հատուկ շարժուն շեշտի: Իսկ Գ. Ջահուկյանը, խոսելով վաղնջահայերենի մասին, նշում է. «Հայտնի չէ, հնդեվրոպական ազատ (բազմատեղ՝ տարբեր վանկերի վրա ընկնող) շեշտի՝ հիմնականում վերջընթեր դառնալու պրոցեսը քննարկվող շրջանում ավարտվե՞լ է արդյոք, թե ոչ, բայց որ այդ պրոցեսը մեծապես նախապատրաստվել է այս շրջանում, կասկած հարուցել չի կարող»:

Իսկ մեկ այլ տեղ՝ «Ի տարբերություն հնդեվրոպական շեշտի, հին հայերենի շեշտը ա) կայուն էր (միշտ ընկնում էր նույն վանկի վրա) և վաղուց դադարել է ձևափոխական ու իմաստափոխական դեր կատարելուց և բ) անկայուն էր՝ կախված ոչ թե բառի ձևաբանական բնույթից, այլ վանկերի քանակից և միշտ ձգտում էր դեպի վերջին վանկը»:

Գ. Ջահուկյանի եզրահանգումն այն է, որ «մինչ հինհայկական շրջանում շեշտը նախ կայունացել է նախավերջին վանկի վրա, այնուհետև, շեշտահաջորդ վանկի ձայնավորի անկումից հետո՝ վերջին վանկի վրա» ։

Այսինքն թե՝ մինչհինհայկական շրջանում հայերենի կայունացած շեշտը նախ եղել է վերջընթեր (այնպիսին, ինչպիսին պոլինեզիական լեզուներում է), այնուհետև, բառավերջի անշեշտ (թույլ) ձայնավորի օրինաչափ անկման արդյունքում դարձել է վերջահար (ինչպիսին ժամանակակից հայերենում է):

Ցույց տանք, թե վերոհիշյալ երևույթն ինչպես է ընթանում ռապանուերեն-հայերեն բառային ընդհանրություններում. ռապանուերենի բառավերջի անշեշտ ձայնավորի օրինաչափ հնչահապավման արդյունքում ստացվում են հայերեն պարզական արմատներ և, միաժամանակ, ռապանուերենի վերջընթեր շեշտը վերածվում է ժամանակակից հայերենի վերջահար շեշտի:

Ռապան. eri՛ki, eriki te roi «նախապատրաստել անկողինը» – բնիկ հայ. երե՛կ «երեկոյ, իրիկուն»,

ռապան. hi՛ni «հին» – բնիկ հայ. հի՛ն «հին»,

ռապան. hi՛ne «կանացի» – բնիկ հայ. կի՛ն «կին»,

ռապան. tu՛pu «ծառ, ընձյուղ» – բնիկ հայ. թու՛փ «կարճ՝ ցած ծառ»,

ռապան. ha՛re «տուն» – բնիկ հայ. հի՛ւղ, խյու՛ղ «պարտիզպանի խրճիթ, խուղ», բրբ. (զթ.) հու՛ղ «հողաշեն խրճիթ»,

ռապան. hurihuri1 (hu՛ri-huri) «զայրույթ» – բնիկ հայ. հե՛ռ «գժտություն, կռիվ, խռովություն»,

ռապան. ta՛ra «բուն (ծառի)», նաև ta՛ri4 «ծովային ջրիմուռի անվանում» – բնիկ հայ. ծա՛ռ «ծառ»,

ռապան. pօ՛tu «դանակի սուր ծայրը» – բնիկ հայ. բու՛թ «գուլ, ոչ սուր»,

ռապան. hu՛ri «թրջել, ջուր տալ» – բնիկ հայ. ջու՛ր «ջուր»,

ռապան. hu՛mu «գետնափոր վառարանում եփված ճաշ» – բնիկ հայ. հու՛մ «անեփ»,

ռապան. hu՛ri2 «ձագարափոս» – բնիկ հայ. հո՛ր «ջրհոր, գուբ, խոր փոս»,

ռապան. ho՛ro «սրել» – բնիկ հայ. սու՛ր, բրբ. (Ղրբ.) սո՛ր «սուր»,

ռապան. to՛re «գիծ» – բնիկ հայ. տո՛ղ «ուղիղ շարք»,

ռապան. ma՛ri «մոխիր» – բնիկ հայ. մու՛ր «ծուխ թանձր կամ թանձրացեալ, մրուր ծխոյ կամ հրոյ»,

ռապան. pu՛ta «ագահաբար ուտել», «ճարպակալած» – բնիկ հայ. բու՛տ «ուտելիք, կեր»,

ռապան. ki՛te2 «տեսնել, նկատել», «իմանալ» – բնիկ հայ. գէ՛տ (գիտ) «արմատ գիտելոյ, իբր գիտակ, գիտուն»,

ռապան. tu՛vi «ծովային թռչուն» – բնիկ հայերեն թե՛ւ «բազուկ թռչնոց խոշոր փետրովք»,

ռապան. tu՛ku3 «կորանալ, ծռվել» – բնիկ հայ. թե՛ք, թեքեմ «ծեքել, հակել»,

ռապան. ta՛pu, հավայ. ka՛pu «արգելել, սուրբ», «արգելք» – բնիկ հայ. կա՛պ «արգելք», «արգելանք», «կախարդանք»,

ռապան. ta՛ri3 «ինչ-որ բանի վերևի մասը», «կատար (բույսերի)» – բնիկ հայ. սա՛յռ, բրբ. սէռ, սըռ «(լեռնա)գագաթ» (բխեցվում է *k'ē(i)- «սրել» արմատից) և այլն:

Նույն օրինաչափությանն են ենթարկվում նաև բազմաթիվ անհայտ ծագման ու փոխառություն համարվող հայերեն բառեր, ինչպես օրինակ՝

ռապան. gihigihi (gi՛hi-gihi) «չորություն» – հայ. կէ՛զ (կի՛զ-) «կիզոում, այրում», նաև գօ՛ս «չոր (փայտ), չորացած, անպտուղ ծառ»,

ռապան. ko՛ri2 «գող», «գողանալ», «կորցնել» – հայ. կո՛ր «կորչիլ, անհետանալ», «կորուստ»,

ռապան. pa՛ka1 «չոր», «չոր տեղ», «չորանալ» – պա՛կ, պապակ «պասուք, սաստիկ ծարավ»,

ռապան. pa՛tu4 «պատրաստել փարախ» – պա՛տ «որմ, բոլորտիքը, շրջան, պտույտ, չորս կողմ, պատում»,

ռապան. ta՛ki2 «ձկնորսական ցանցի ներքևի մասը», ta՛ki5 «նստատեղ» – հայ. տա՛կ «ներքև, հատակ, խորք» ,

ռապան. ta՛ki1 «կարթաթել» – հայ. թո՛կ «չուան» ,

ռապան. ta՛ka «մուգ կարմիր», «շառագույն» – հայ. տա՛ք «թեժ, տապ»,

ռապան. ta՛ra «բուն (ծառի)» և ta'ri4 «ծովային ջրիմուռի անվանում» – անհայտ ծագման տա՛ռ «մնջեղ ծառի սերմը կամ հունտը»,

ռապան. ta՛ri3 «ինչ-որ բանի վերևի մասը», «կատար (բույսերի)» – անհայտ ծագման ծա՛յր «ծայր (սկզբի կամ վերջի), փխբ.՝ «լեռների և բլուրների գագաթ»,

ռապան. va՛ka «նավակ» – հայերեն վա՛ք «նավ (ջրաղացի խողովակ)»:

Ինչպես տեսնում ենք, արևելապոլինեզիական ռապանուերեն լեզվի այս (և այլ) բառերը ճշգրտորեն արտացոլում են Գ. Ջահուկյանի նշած մինչհինհայկական (իմա՝ վաղնջահայերենյան) լեզվավիճակը, երբ հայերենի շեշտը կայունացել էր նախավերջին վանկի վրա (վերջընթեր էր), որպեսզի հետագայում, շեշտահաջորդ վանկի թույլ ձայնավորի հնչահապավման արդյունքում, դառնա վերջահար, ինչպիսին ժամանակակից հայերենում է:

Այսինքն՝ այսպես կոչված «ընդհանուր հնդեվրոպական» վիճակից հայերենին տարբերող այս յուրահատկությունը ճշտիվ արտացոլված է ռապանուերեն-հայերեն բառային ընդհանրություններում և հայերենին հատուկ օրինաչափ զարգացումների արդյունք է։

Սա, կարծում ենք, լեզվական հաջորդայնության և զարգացման ներլեզվական միտումների ընդհանրության մեկ վկայություն կարելի է համարել:

Բոլոր կայսրությունները երբ հшր ձшկվել են Հայոց Աշխարհի վրա , ընդամենը մի քանի տարի անց վերшցել են . Պատմական օրինաչափություն

Հրաչյա Գրիգորյանը ներկայացնում է հետաքրքիր պատմական օրինաչափություններ , երբ տարբեր ժամանակաշրջաններում տարբեր կայսրություններ հшր ձшկվել են Հայաստանի վրա ՝ ընդամենը մի քանի տարի անց փլnւզվել , կամ վերшցել են .

«Հետաքրքիր պատմական օրինաչափություններ
1) 714 մ.թ.ա. Ասորական կայսրությունը հшր ձшկվեց Հայաստանի վրա և шվերեց այն: Վաթսունչորս տարի անց (մ.թ.ա. 650 թ.) Ասորական կայսրությունը փլnւզվեց և ընդմիշտ шնհետшցшվ աշխարհի քարտեզից:

2) 387 թ. – Հռոմեական կայսրությունը դшվшճшնшբшր խшբեց հայերին և nչնչ шցնելnվ Մեծ Հայաստանը ՝ բшժшնեց այն իր և Պարթեւստանի միջև: Ութ տարի անց (մ.թ. 395 թ.) Հռոմեական կայսրությունը կnրծшնվեց և ընդմիշտ հեռացավ համաշխարհային քաղաքական ասպարեզից:

3) 1045 – Բյուզանդական կայսրությունը դшվшճшնnրեն nչնչ шցրեց հայկական Անիի թագավորությունը: Քսանվեց տարի անց (1071 թ.) Բյուզանդիան կnրցրեց իր ունեցվածքի 80% -ը, ինչը դարձավ դրա шվшրտի սկիզբը և համաշխարհային ասպարեզից ամբողջովին шնհետшնшլnւ պատճառը:

4) 1605-1795 -Պարսկական կայսրությունը հայերին տեղшհшնեց Անդրկովկասից ՝ шվերելnվ և шրյnւնшհnuելով հայկական քաղաքներն ու գյուղերը ՝ բնակեցնելով նրանց մահմեդականներով: 33 տարի անց (1827-28թթ.) Պարսկական կայսրությունը լուրջ ռшզմшկшն պшրտnւթյnւններ կրեց և կորցրեց վերшհuկnղnւթյnւնը ամբողջ Անդրկովկասի վրա, ինչը Պարսկական կայսրության վերջի սկիզբն էր:

5) 1915 -Օսմանյան կայսրությունը իրականացրեց Հայոց ցեղшu պшնnւթյnւնը: Երեք տարի անց (1918 թ.) Օսմանյան կայսրությունը կnրծшնվեց և ընդմիշտ шնհետшցшվ համաշխարհային քաղաքական ասպարեզից:

6) 1905 թ. -Ռուսական կայսրությունը, Նիկոլայ II- ի գլխավորությամբ, uшրuшփ սկսեց Հայ Առաքելական եկեղեցու դեմ և կազմակերպեց հայկական ջшր դերը Անդրկովկասի քաղաքներում և գյուղերում: Տասներկու տարի անց (1917-ին), Նիկոլայ II- ը կnրցրեց իշխանությունը և 1918-ին գնդ шկшհшրվեց իր ամբողջ ընտանիքի հետ, Ռուսաստանի կայսրությունը կnրծшնվեց և ընդմիշտ հեռացավ համաշխարհային ասպարեզից:

7) 1988-90 -ԽՍՀՄ-ը սկսեց հшկшհшյկшկшն քաղաքականություն վարել Արցախում `կազմակերպելով հայերի шրտшքunւմը Արցախի գյուղերից («Օղակ» գործողություն) և шնգnրծnւթյшն մատնվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում հայերի ջшր դերի ժամանակ: Մեկ տարի անց (1991 թ.) ԽՍՀՄ-ը փլnւզվեց և հեռացավ քաղաքական ասպարեզից։

Հետաքրքիր օրինակ է այն, որ աշխարհի բոլոր ուժեղագույն կայսրությունները հավերժ nչնչ шցшն այն բանից հետո, երբ փորձեցին nչնչ шցնել հայերին: Եվ այս կայսրություններից յուրաքանչյուրը 100% -ով վստահ էր իր «шնպшրտելիnւթյшն» մեջ: Եվ Հայաստանը շարունակում է ապրել (Ալեքսանդր Բակուլին)

Թե ինչպես Հովհաննես Մկրտչի գլուխը հայտնվեց Գանձասարում:

«Այն ժամանակ Հերովդես չորրորդապետը լսեց Հիսուսի համբավը և իր ծառաներին ասաց. «Նա է Հովհաննես Մկրտիչը. մեռելներից հարություն է առել, և դրա համար նրա միջոցով զորավոր գործեր են լինում»

Մատթ. 14.1-12

Գանձասար, վանական համալիր Արցախի Հանրապետությունում, Մարտակերտի շրջանի Վանք գյուղի մոտակայքում, պատմական Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մեծ Առանք գավառում, Խաչենագետի ձախ ափին, Գանձասար լեռան վրա։ XIV դարի վերջից եղել է Աղվանից կաթողիկոսության աթոռանիստը:

Իր անունն ստացել է Վանք գյուղի դիմաց գտնվող բլրի անունից, քանի որ ընդերքում կան արծաթի և այլ թանկարժեք մետաղների հանքեր։ Ըստ երևույթին, վանքի տեղը կոչվում էր Աղվան, որ հին հայկական աղբյուրներում հիշատակվում է նաև որպես ամառանոցավայր (հավուց տեղիք)։ Գրաբար տառադարձությամբ Աղուան։

Հայ Բագրատունիների թագավորության ժամանակաշրջանում Հայոց կաթողիկոս Անանիա Մոկացին (942-965) անհանգստացած լինելով Հայաստանի արևելյան թեմերի եկեղեցական գործերով, գալով Արցախ, Գանձասարի վանքում հրավիրեց հոգևորականության և իշխանների ժողով, որը ազգային ոգով պաշտպանեց Հայ Առաքելական եկեղեցու դավանանքի ամրությունը և անաղարտությունը:

Գանձասարի վանական համալիրը նշանավոր հոգևոր կենտրոն է եղել և համարվում է հայկական ճարտարապետության հանրագիտարան: Վանքն ունեցել է հարուստ ձեռագրատուն, դպրանոց, պարիսպները 13- րդ դարի են, ներսում նաև բնակելի խցերը, սեղանատունը (1689 թ .) և դպրոցի երկհարկանի շենքը (1898 թ.) կան: Գանձասարի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին հիմնել է Խաչենի իշխան Հասան-Ջալալ Դոլան՝ 1216-1238 թվականներին, այն եղել է Աղվանից կաթողիկոսների նստավայրը: Եկեղեցու գավիթում Ջալալյանների տոհմական տապանատունն է: Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչն այն եզակի եկեղեցիներից է, որի գմբեթի վրա պատկերված է Հայր Աստծո քանդակը: Եկեղեցին բազմաթիվ այլ արժեքավոր քանդակներով է զարդարված: Եկեղեցին կոչվում է Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ, քանի որ խորանի տակ ամփոփված է Հովհաննես Մկրտչի գլուխը: Ըստ ավանդության, Հովհաննես Մկրտչի գլխատումից հետո նրա աշակերտները մարմինը թաղում են նշանավոր տեղում: Ճգնավորներին երևում է Հովհաննես Մկրտչի տեսիլքը, մատով ցույց է տալիս իր գլխի տեղը: Ճգնավորները փորում-հանում են այն: Մեկ այլ ավանդության համաձայն, սրբի գլուխն անցնում է մի աղքատ մարդու ձեռքը: Աղքատը սրբի գլուխը տանում է իր տուն, որտեղ բազմաթիվ հիվանդների է բժշկում: Հասան Ջալալ Դոլան եղբոր հետ գնում է Երուսաղեմ ուխտագնացության և ճանապարհին հանդիպում է կաթոլիկ հոգևորականների, որոնք արկղերով մասունքներ էին տանում Հռոմի պապին: Գիշերը, երբ պատրաստվում են քնել, երկու հրեշտակ են իջնում, մատնանշում են մասունքներով արկղն ու Հասան Ջալալ Դոլային ասում են. «Վերցրու այս մասունքներն ու տար քո երկիր, դրանց հիմքով քո երկրի փայտաշեն հին եկեղեցու տեղում նորը կառուցիր և անունը դիր Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ, քանի որ սա Հովհաննես Մկրտչի գլուխն է»: Նրանք վերցնում են մասունքներն ու գալիս: Եղբայները վիճում են, թե ով պետք է վերցնի մասունքը, քանի որ այն շատ զորավոր է լինում, դրան կպնող հիվանդները բժշկվում են, չբերները՝ հղիանում: Գալիս են համաձայնության և մեծ եղբայրը՝ Հասան Ջալալ Դոլա իշխանը, վերցնում է Հովհաննես Մկրտչի գլուխը, ավելացնում է նաև Հովհաննես Մկրտչի հոր՝ Զաքարիայի արյունը, Գրիգոր Լուսավորչի, Լուսավորչի թոռ Գրիգորիսի, սուրբ Պանտալեոն բժշկի և այլ նահատակների սուրբ նշխարներն ու սկսում է կառուցել եկեղեցին: Այն օծում են 700 հոգևորականներ: Ջալալ Մեծի տապանաքարը գտնվում է Գանձասարի վանքի գավթում։ 1260 թվականին ձերբակալված Մեծն Ջալալին ստիպում են ուրանալ հավատը և տանում են Իրան: Հասան Ջալալը հավատափոխ չի լինում, ինչի պատճառով 1261 թվականին դահիճներն անդամատում են նրան: Հասան Ջալալ Դոլայի մարմնի վրա լույս է իջնում: Մի պարսիկ, տեսնելով այդ, հավատում է, որ նա սուրբ է, հավաքում է մարմնի մասերն ու պահում ցամաք ջրհորի մեջ։ Հասան Ջալալի որդին նահատակված հոր մասունքները բերում է հայրենիք և ամփոփում վանքի գավթում։ Գանձասարի վանքը մեծ դեր է ունեցել նաև ազատագրական պայքարում: 17-18- րդ դարերում Գանձասարի կաթողիկոսներն աջակցել են Ղարաբաղի մելիքությունների ազատագրական պայքարին: 18- րդ դարի սկզբին կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանի շուրջն են համախմբվել Արցախի և Սյունիքի ազատագրական շարժման գործիչները: Իսրայել Օրին Եսայի Հասան Ջալալյան Կաթողիկոսի հետ եկեղեցու գավթում Ռուսաստանի կայսր Պետրոս 1-ին գրում է հայտնի նամակը, որում ցանկություն է հայտնվում Ռուսաստանին միանալու: Այդ ժամանակ Արցախը գործող 300 եկեղեցի է ունեցել: 1828 թվականին կաթողիկոսություն արդեն գոյություն չի ունեցել: Հետագայում թեմի է վերածվում, որը գործում է մինչև 1933 թվականը:

Արևմտյան նիստերին քանդակված են Քրիստոսը, Ադամն ու Եվան, 2 կտիտոր (նվիրատու-պատվիրատու), իսկ հարավային նիստերին՝ ծնրադիր, լուսապսակներով մարդիկ, որոնք դիմում են միջին նիստի ճակտոնում պատկերված Աստվածամորը: Թմբուկի վրա` եզան գլխի և թևատարած արծվի, հարավային ճակատին՝ կաքավի, արևմտյան պատին թռչունների քանդակներ են: Եկեղեցու արևմտյան ճակատին բարձրարվեստ բարձրաքանդակ է՝ Խաչելության տեսարանը: Գավիթն արևմտյան մասի 2 հզոր սյուներին և արևելյան պատի որմնասյուներին հանգչող կամարներով ընդարձակ դահլիճ է: Համանման գավիթներ կան Հաղպատում և Մշկավանքում. ենթադրվում է, որ 3-ն էլ կառուցել է նույն ճարտարապետը:

Արևմտյան նիստերին քանդակված են Քրիստոսը, Ադամն ու Եվան, 2 կտիտոր (նվիրատու-պատվիրատու), իսկ հարավային նիստերին՝ ծնրադիր, լուսապսակներով մարդիկ, որոնք դիմում են միջին նիստի ճակտոնում պատկերված Աստվածամորը: Թմբուկի վրա` եզան գլխի և թևատարած արծվի, հարավային ճակատին՝ կաքավի, արևմտյան պատին թռչունների քանդակներ են: Եկեղեցու արևմտյան ճակատին բարձրարվեստ բարձրաքանդակ է՝ Խաչելության տեսարանը: Գավիթն արևմտյան մասի 2 հզոր սյուներին և արևելյան պատի որմնասյուներին հանգչող կամարներով ընդարձակ դահլիճ է: Համանման գավիթներ կան Հաղպատում և Մշկավանքում. ենթադրվում է, որ 3-ն էլ կառուցել է նույն ճարտարապետը:

1546 թ-ին Սարգիս կաթողիկոսն ընդարձակել է վանքի կալվածքները, 1551 թ-ին նորոգել է եկեղեցին: 1898 թ-ին Անտոն վարդապետը վանքի արևելյան կողմում կառուցել է դպրոցի երկհարկանի շենքը, 1907 թ-ին նորոգվել են գավթի տանիքն ու զանգակատունը: 1923 թ-ից Գանձասարի վանքը չի գործել:

Այն հնարավոր է եղել նորոգել միայն 1993-1997 թվականներին, այնուհետև 2000-ական թվականների այն վերականգնվեց գործարար Լևոն Հայրապետյանի միջոցներով:

Լուսանկարները՝ Ս. Կարապետյանի

Как называли Армению на разных языках мира

Как называли Армению на разных языках мира :

На эблаитском языке (2300-2100 годы до нашей эры) - Арманум.

На шумерском языке (2200-2000 годы до нашей эры) - Аратта

На хаттском языке (1800-1500 годы до нашей эры) - Арматана

На хеттском языке (1500-1200 годы до нашей эры) - Хайаса

На ассирийском языке (1200-900 годы до нашей эры) - Наири

На аккадо-вавилонском языке (900-400 годы до нашей эры) - Урарту

На древне - персидском языке (600 - 200 годы до нашей эры) - Армина

На эламском языке (встречается с 6 века до нашей эры) - Арминуйа

На греческом языке (встречается с 5 века до нашей эры) - Армения

На латинском языке (встречается с 2 века до нашей эры) - Армения

На арамейском языке (встречается с 2 века до нашей эры) - Армения

На древнем иврите (8-5 века до нашей эры) - Арарат

На грузинском языке (встречается с 5 века) - Сомхети

На курдском языке (встречается в разговорной речи) - Фле

На китайском языке (встречается с 7 века) - Ямани

На древне - египетском языке (1400-1300 годы до нашей эры) - Эрменен

На турецком языке (встречается с 12-13 веков) - Эрманистан

На сирийско-арабском языке - Армани (производное от эблаитского Арманум, который встречался в 2300-2100 годах до нашей эры)

На арабском языке (встречается с 7 века) - Арминия

На древне армянском языке (встречается в 8-7 веках до нашей эры) - Би-хайа-нили

На классическом армянском языке (встречается с 5 века) - Хайк

На средне и ново - армянском языках (встречается с 12 века) - Хайастан.

Таким образом, Армению на разных языках мира называли по разному. Но все эти названия условно можно разделить на 3 группы :

1 группа : названия, производные от корня "Арм" : Армения, Арминия, Арманум, Арматана, Армина, Арминуйа, Армани, Эрменен, Эрманистан, Арманистан и тд.

2 группа: названия, производные от корня "хай" : Хайаса, Хайастан, Хайк, Би-хайа-нили. Такие варианты названий употребляли только 2 народа : собственно сами армяне и их западные соседи - хетты.

3 группа названий : уникальные названия, которые нельзя объединить в группы. Такими названиями являются грузинский Сомхети, китайская Ямания, курдский Фле, и другие.

По какой причине и по какой логике, на разных языках название Армении звучит по разному, тема отдельного подробного исследования.

Но в кратце могу сказать, что первая группа названий с корнем "Арм", впервые письменно упоминается для обозначения Армении в 2300-2100 годах до нашей эры в текстах царей, которые правили на севере Сирии, а не в текстах царя Дария на Бехистунской скале (6 век до нашей эры) как нас учили в советских учебниках. То есть ко времени жизни Дария, группа названий с корнем "Арм", для обозначения Армении, существовали в мире уже как минимум 1700 лет!

Группа названий с корем "хай" для обозначения Армении впервые письменно упоминается в текстах хеттских царей начиная с 1500 годов до нашей эры, и название это, вероятнее всего, связано с культом бога Хайа, о котором нам письменно известно из текстов 2000-ых годов до нашей эры. Возможно (и скорее всего так и есть) в армянской народной мифологии, в более позднюю христианскую эпоху Армении (то есть начиная с 301 года), образ древнейшего культа бога Хайа, известного письменно с 2000-ых годов до нашей эры, трансформировался в образ посланного Богом великана, заложившего начало Армении - Хайка прародителя.

В результате у армян, как и у любого древнего народа на земле, образовался и этноним и экзоним.

Этноним - хай

А вот экзонимов много - армяне, эрмани, сомехи, фле, урарты, ямани и тд.

Аналогичная ситуация встречается практически у всех древних народов мира.

Например:

1)

Экзоним - Албанцы.

Этноним - Шкиптар

2)

Экзоним - баски

Этноним - эускалдунак

3)

Экзоним - венгры

Этноним - мадьярок

4)

Экзоним - греки

Этноним - эллинес

5)

Экзоним - грузины

Этноним - картвели

6)

Экзоним - китайцы

Этноним - хань

7)

Экзоним - корейцы

Этноним - сарам

Экзоним - ассирийцы

Этноним - атурая

9)

Экзоним - немцы

Этноним - доч

10)

Экзоним - осетины

Этноним - ирон

11)

Экзоним - чукчи

Этноним - луороветран

12)

Экзоним - якуты

Этноним - саха

13)

Экзоним - японцы

Этноним - нипподзин

И так далее.

Я привёл далеко не весь список народов. На самом деле, у каждого из этих народов есть несколько экзонимов. Но я привёл по каждому народу только один пример.

Если обратить внимание, то окажется, что на самом деле народов, у которых есть этноним, не так много. Но все эти народы безусловно древние.

Все остальные же народы мира, лишены этнонимов, и пользуются лишь экзонимами.

То есть пользуются теми названиями, которыми ими нарекли другие.

Эта статья будет очень полезной для азербайджанцев, которые никогда в истории не имели своего этнонима.

Современное название "азербайджанцы" - это экзоним (иностранное обозначение), которое было введено в пользование лишь по личному указу Иосифа Сталина в 1936 году.

В отличии от армян, у которых с древнейших времен существуют и этноним и экзоним, у азербайджанцев не только никогда не было своего этнонима, и нет его до сих пор, но более того, не было даже какого либо общего обозначения. Они называли себя лишь наименованиями кочевых племён, к которым они принадлежали - огузики, баяты, падары, кашкайцы, афшары, карапапахи, шахсевены и прочие.

Термин "кавказские татары", которым называли азербайджанцев в Российской империи, имел довольно условный характер, не распространялся на азербайджанцев живущих в Иране (живущих в Иране азербайджанцев называли "персидские татары" или "адербейгенские татары") и не носил обязательный характер.

А первая попытка объединить разные кочующие племена в едином названии была произведена лишь в 20 веке властями СССР, когда в 1936 году, по указу И. Сталина, все баяты, афшары, карапапахи, кенгерли, шахсевены, терекеме и прочие кочевые племена Закавказья, были одним указов из Москвы, объединены в едином названии "азербайджанцы". А название это определил лично сам Сталин. Более того, Сталин издал указ, запрещающий новому народу вести кочевой образ жизни под страхом уголовной ответственности. Кочевников приравнивали к бродягам и бомжам и сажали в тюрьму, либо отправляли в трудовой, исправительный лагерь в Сибири. А что бы они не кочевали, для них строились деревни (колхозы), посёлки городского типа, либо давали им техническое образование и отправляли работать на предприятиях в городах.

К моменту появления экзонима "азербайджанцы" в 1936 году , экзоним "армяне" и этноним "хай" существовали в ПИСЬМЕННОЙ форме в этом регионе уже более 4400 лет.

Продолжение следует...