ՀԱՅՈՑ ԿԵՆԱՑ ԾԱՌԸ

Ծառը, որպես կենտրոնական ավանդական խորհրդանիշներից մեկը, հայտնի է շատ վաղուց: Ըստ ազգագրագետ բանահավաքների տարբերակման՝ առասպելական ծառերի գլխավոր տեսակներն են “համաշխարհային ծառը”, “կենաց ծառը”, “իմաստնության ծառը”, “մահվան ծառը”, “տոտեմական ծառը” եւ այլն:

Առասպելական ավանդապատումներում շատ հաճախ Համաշխարհային ծառը պատկերվում է Երկրի կենտրոնից կամ “պորտից” դեպի Երկինք խոյացող ծառի տեսքով, որի ուղղաձիգ առանցքը կապում է 3 աշխարհները՝ վերեւինը (երկինքը), մեջտեղինը (երկիրը) եւ ներքեւինը (ստորերկրյա աշխարհը): Կենդանիները, մարդիկ եւ ոգիները Համաշխարհային ծառի վրա տեղաբաշխվում են ըստ այդ 3 աշխարհների: Իր էությամբ Համաշխարհային ծառի խորհուրդը շատ մոտ է Տիեզերական լեռան խորհրդին: Երբեմն դրանք համընկնում են, հաճախ՝ լրացնում մեկ մեկու: Որոշ դեպքերում Համաշխարհային ծառը պատկերվում է շրջված, այսինքն՝ արմատները գտնվում են երկնքում, իսկ տերեւները՝ երկրի վրա:

Պարզության համար ներկայացնենք Համաշխարհային Կենաց ծառի մասին հնավանդ մի ուշագրավ նկարագրություն. “Дождевые тучи, потемняющие небесный свод широко раскинутую и многоветвистую сенью, в глубочайшей, незапамятной древности были уподоблены дереву-великану, обнимающему собою весь мир, – дереву, ветви которого обращены вниз – к земле, а корни простираются до самого высокого неба. О таком всемирном дереве сохраняются самые живые предания во всех языческих религиях арийских народов (БЭ¹·НбхЩБ Щ»сЭ ¿ – к.к.). Несомнено, что это баснословное дерево есть мифическое представление тучи, живая вода при его корнях и мед, капающий с его листьев, метафорические названия дождя и росы, а море, где оно растет, – воды небесного океана. Арии различали три одно над другим восходящих неба: а) царство воздуха и облаков, б) ясно-голубой свод и в) царство вечного света, откуда солнце и другие светила заимствовали свой чудный блеск, откуда произошла и самая молния, давшая бытие земному огню. С этого третьего неба простирает свои широкие ветви вечно неувядаемое фиговое дерево, под которым пребывают души блаженных и вместе с богами вкушают бессмертный напиток…

В апокрифической беседе Панагиота с Фрязином Азимитом (по рукописи 15-го в.) мировое дерево описано так: ,А посреди рая древо животное, еще есть божество, и приближается верх того древа до небес. Древо то златовидно в огненной красоте; оно покрывает ветвями весь рай, имеет же листья от всех дерев и плоды тоже; исходит от него сладкое благоуханье, а от корня его текут млеком и медом 12 источников.”: Այդ նույն ծառի մասին Բհագավադ Գիտայում (XV) նշված է. “Արմատները բարձր, ճիւղերը ցածր մի թզենի կայ յավիտենական, բանաստեղծութիուններ են նրա տերեւները. ով նրան ճանաչում է՝ նա վեդայագէտ է:

Դէպի ցածր ու դէպի բարձր տարածւում են իր ճիւղերը, որոնց ոստերը Յատկութիւններն են, ու ծիլերը Զգայութիւնները. դէպի ցածր երկարած արմատներ էլ ունի, որոնք գործերով կապկապում են մարդկանց աշխարհում:

Ոչ նրա ձեւն են ըմբռնում այս աշխարհում, ոչ վերջը, ոչ սկիզբը եւ ոչ տեղը: Երբ մէկը այս հաստարմատ թզենին անտարբերութեան ամուր սրով կտրէ,

Թող այն ժամանակ փնտռէ այն անդառնալի վայրը՝ ուր գնացողը էլ չի դառնում”:

Ռիգվեդայում (I,24,7) այդ մասին կարդում ենք.

“В бездонном (пространстве) цар Варуна с чистой силой действия

Держит прямо вершину дерева.

(Ветви) направлены вниз. Их основание – наверху.

Да укоренятся в нас лучи!”

“Майтри упанишада”-бхЩ (VI,4) О»Э³у Г½»ЭЗЭ ³н»ЙЗ ЛбсСс¹³ЭЯ³П³Э ¿ Э»сП³Ы³ун³Н. “И поистине, то солнце – удгитха, оно – пранава. – Ибо сказано так: Удгитха зовется пранавой, вожатым, образом света, не знающей сна, лишенной старости и смерти, трехстопной, трехсложной; следует знать, что она пятичастна, скрыта в тайнике сердца. – Ибо сказано так: Наверху ее корень – трехстопный Брахман, зовущийся единой смоковницей.”:

²Ыл ЛбсСс¹³нбс Г½»Эбх Щ³лЗЭ “О³ГС³ ахе³ЭЗЯ³¹”-бхЩ ЭбхЫЭе»л нП³Ын³Н ¿. “корнями вверх, ветвями вниз, стоит эта вечная смоковница. Это есть свет, это есть брахман, это называется бессмертным. На нем покоятся все миры, через него никто не переступает. Воистину это так.”:

Ինչպես տեսնում ենք, հնդարիական ավանդապատումներում որպես Բրահմանի՝ Աստծո հիմնական խորհրդանիշ հանդես է գալիս արմատները վերեւում, ճյուղերը ներքեւում հավերժական, անմահ, լուսեղեն Ծառը: Ղեւոնդ Ալիշանը վեդայական գրականությունում հիշատակվող հենց այս ծառն է նկատի ունեցել, որպես առավել հավանական խոհրդանիշ Աստծո, երբ գրել է. “Գուցե մեր Աստուած անվանը վերոհիշյալից առավել առնչություն ունի հնդկական Աստուատթա-ն, որ գերագույն մի բան է նշանակում՝ արմատը երկնքում, գլխիվայր աստվածային ծառ, որից կյանքն է բխում, որ ինքն իսկ Բրահման է, եւ շատ այլ բան, շատ այլ առասպել”:

Հին իմաստնությունում մարդը որպես ծառ ընկալելու օրինակները շատ են: Ահա տիպիկ մի օրինակ Բրիհադարանայակա Ուպանիշադից. “1. Словно дерево, повелитель леса, таков, воистину, человек. /Его волосы – листья, кожа его – кора снаружи. 2. Из кожи его течет кровь, как сок из кожи дерева, /Поэтому она выходит из раненого, как сок из поврежденного дерева. 3. Мясо его – древесина, лыко сухожилия, они крепки, /Кости – внутренность дерева, мозг создан подобным сердцевине.”:

Ш³с¹бх »х Н³йЗ л»сп ³йЭгбхГЫ³Э Щ³лЗЭ СЗЭ С³н³п³ЙЗщЭ»сЗу С³ЫпЭЗ ¿ Щ³лЭ³нбс³е»л Э³»х С»п»хЫ³ЙБª ,дерево – живое существо, антропоморфное или зооморфное… Дерево – двойник человека, разделяющий его судьбу; дерево – вместилище его души; дерево – тотем; дерево – местопребывание духа; дерево – фетищ… дерево – носитель плодоносных сил, посылающий урожай (вегетативный демон), носитель эротической потенции; дерево – оракул и многое другое»:

Հայոց Արեգակնային տոմարում Կենաց ծառի աստվածապաշտական համակարգի առկայության բացահայտմամբ մեզ հաջողվեց վերջնականապես գիտականորեն որոշակիացնել պատմությունից հայտնի այն իրողությունը, որ “Հավիտենական սրբության, օրհնության եւ անմեղության խորհրդանիշ Կենաց ծառի պաշտամունքը Հայկական լեռնաշխարհի բնակչության մեջ տարածված է եղել վաղ ժամանակներից”1 :

Որպեսզի հասկանալի լինի, թե ինչ նկատի ունենք Արեգակնային տոմարում Կենաց ծառի աստվածապաշտական համակարգ ասելով, պարզության համար անդրադառնանք արեգակնային տարվա մասին հնուց ավանդված հետեւյալ հայտնի հանելուկին. “Մի ծառ կա՝ տասներկու ճուղն ունի,/ Ամեն ճուղն էլ՝ եռեսուն խնձոր,/ Ամեն խնձորի կեսը սեւ ա, կեսը սպիտակ”: Կարծում ենք, դժվար չէ կռահել, որ այս հանելուկում Ծառը խորհրդանշում է Արեգակնային տարին, նրա 12 ճյուղերը տարվա 12 ամիսներն են, իսկ ամեն ճյուղի վրայի 30 խնձորները, որոնց կեսը սեւ է, կեսը սպիտակ, 30 օր ու գիշերից բաղկացած ամիսներն են խորհրդանշում:

Նկատի ունենալով, որ Հայկյան արեգակնային տոմարի ամսակարգը (365= 12×30+5) տիպի է, որտեղ 5-ը ավելաց օրերին է վերաբերում, կարող ենք նշել, որ այս հանելուկի պատասխանը արեգակնային Սրբազան Տարին է, որը բաղկացած է 30-ական օր ունեցող 12 ամիսներից եւ 5 հավելյալ օրերից: Դա է հաստատում նաեւ մեզանում հայտնի հետեւյալ հնավանդ եւս մեկ ուրիշ հանելուկ. “Մի պապ գիտեմ, որ իրեք հարուր վաթսուն ու հինգ թոռ ունի”:

1-ին հանելուկում Տարին խորհրդանշող Ծառի՝ Խնձորենու տակ մենք մի շարք պատճառներով, որը պարզ կդառնա հետագա շարադրանքից, հասկանում ենք Ծիրանի ծառը: Քանի որ արեգակնային տարուն ավելի պատշաճում է արեւային ծառը՝ ծիրանենին, որը ի տարբերություն սովորական խնձորենու, ոսկե խնձորներ է տալիս: Այդ տեսակետի օգտին է խոսում նաեւ այն պատմական իրողությունը, որ Միջագետքի հին բնակիչներից արամեացիները (քաղդեացիները) ծիրանն անվանել են խազուրա արմենայա, որը նշանակում է հայկական խնձոր: Այդ նույն իմաստն ունի ծիրանի արաբերեն անվանումը՝ թուֆահ ալ արմանի: Հետաքրքիր է, որ չնայած հնուց ի վեր ծիրանին նաեւ անվանել են խնձոր, ներկայումս գիտական աշխարհում Ծիրանը առավելապես հայտնի է Prunus armeniaca (հայկական սալոր) անվամբ: Այս 3 մրգերին իրար կապող հիմնական պատճառը նրանց վարդազգիների միեւնույն ընտանիքին պատկանելն է: Այսուհանդերձ պետք է նշենք, որ ի տարբերություն Ծիրանենու, թե՛ Խնձորենին եւ թե՛ Սալորենին, Արեւի ծառ չեն համարվում:

Հարկ ենք համարում վստահաբար հայտարարել, որ բազմաթիվ վկայություններով բացահայտվել է Ծիրանենու՝ Արեւի ծառ կամ Կենաց ծառ լինելու փաստը: Ստորեւ ներկայացնում ենք այդ մասին մեր կողմից ի մի բերված առավել ուշագրավ վկայությունները:

1. 1951թ. Գառնիում եւ 1967թ. Շենգավիթում անցկացված հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են ծիրանի կորիզներ, որոնք պատկանում են Էնոլիթյան շրջանին եւ ունեն առնվազն 6 հազար տարվա պատմություն։

2. 1975թ. Արագած լեռան հարավային լանջերին, Ամբերդ գետի ձորում, գիտաշխատողները հայտնաբերել են վայրի ծիրաններ։

3. Հայ գիտնականները երկարամյա աշխատանքով հաստատել են, որ Հայաստանում մշակվող բոլոր ծիրանների տեսակներն առաջացել են տեղական վայրի ծիրանից։

4. Ծիրան բառը հայկական ծագում ունի։ Ստուգաբանորեն ծիրան նշանակում է տիեզերական պտուղ։ Հայկական ծիրան բառից են առաջացել վրացերեն ճերամի, աբխազերեն՝ աճերամ, մոնղոլերեն՝ ձերան, ղրղզերեն՝ ջերան բառերը։

5. Ք.ա. 3-րդ հազարամյակում աքադացիները ծիրանը կոչել են արմանու, որը նույնպես նշանակում է արմանական. այսինքն՝ հայկական։ Աքքադի թագավոր Նարամ-Սուենը Հայաստանը կոչել է Արմանոփ, այսինքն՝ ծիրանի երկիր։

6. Ծիրանենին պատկանում Է վարդազիների ընտանիքի ծիրանենիների ցեղին։ Այս անվանումը առաջինը հիշատակել է հին հռոմեացի գիտնական Պլնիուս Ավագը։

7. Հայոց լեզվում ծիրանանալ նշանակում է՝ թագավոր դառնալ, թագադրվել, արքայանալ։ Ծիրանածնունդ կամ ծիրանածին նշանակում Է՝ թագավորածին, արքայածին, արքայազն կամ արքայորդի: Ծիրանակիր նշանակում է՝ թագավոր, արքա։ Ծիրանի գոտի նշանակում է՝ ծիածան կամ երկնքի յոթ կամար, Արամազդի կամ Աստծո գոտի։

8. Վաղագույն ժամանակներից առ այսօր կան բազմաթիվ եւ բազմաբնույթ օտարերկրյա գրավոր հիշատակություններ, որոնց մեջ Հայկական կամ Արարատյան լեռնաշխարհը հին ժողովուրդների պատմական եւ դիցավիպական աշխարհընկալումներում ներկայանում Է որպես Ծիրանի կամ աստվածների երկիր, արարչագործության կամ աշխարհի կենտրոն, սրբազան դրախտավայր կամ երկրի “պորտ”, որով անցնում Է երկրի եւ տիեզերքի առանցքը, որտեղ վեր Է խոյանում Տիեզերական լեռը, Համաշխարհային ծառը կամ վերջինիս կերպավորումներ Կենաց եւ Իմաստության ծառերը։

9. Հնագիտական պեղումների ժամանակ Սեւանա լճի ցամաքած տեղերից մեկում, Լճաշենի մոտ, հայտնաբերվել է արիական Տիեզերական ծառը խորհրդանշող բրոնզե թիթեղյա մի նմուշ, որը պատկանում է Ք.ա. II հազարամյակին։

10. Հայկական բանահյուսությունում կան բազմաթիվ ավանդապատումներ, որոնք անուղղակիորեն վկայում են ծիրանենու Կենաց ծառ լնելը։

11. Ծիրանենին հայ ժողովրդական Երգերում խորհրդանշում Է հայրենիքը։

12. Մրգերից միայն ծիրանն Է հեշտությամբ ձեռքով 2 հավասար մասերի բաժանվում եւ միայն ծիրանի փայտից են պատրաստում մեր ազգային երաժշտական գործիքը՝ ծիրանափողը։ Մենք՝ հայերս, հենց այդ ծիրանափող գործիքի աստվածային երաժշտությունն ենք նախընտրում։

13. Ըստ բժշկագիտության վերջին տվյալների, ծիրանի մեջ խտացված են կենսագործունեության համար անհրաժեշտ բոլոր նյութերը, ըստ որում՝ օրգանիզմին օգտակար չափերով ու ձեւերով։ Ծիրանի մոնոդիետան՝ միակերությունը, կանգնեցնում Է օրգանիզմի ծերացումը եւ օժտված Է արտասովոր բուժիչ հատկություններով։

14. Հնուց ի վեր բժշկապետերը վկայել են, որ լավագույն ծիրանն աճում Է Հայաստանում։ Հայոց հները Արարատյան ծիրանի այդ տեսակը կոչել են Արեւուկ, այսինքն՝ արեւային միրգ։

15. Ըստ Արարատյան դիցաբանության, Կենաց պտուղը՝ Ծիրանը, աստվածային սիրո հավերժական ծիրն Է, որի սերմն ինքը Արարիչն Է գցել Արարատի հողի մեջ։

16. “Քրիստոնեությունը համապատասխան մշակման էր ենթարկում նաեւ ժողովրդական կենցաղային ու դիցաբանական երգերը՝ նվիրված կենաց ծառին:

Ահա մի նմուշ այդպիսի մշակումներից.

- Ծաղկեցաւ ծառն կենաց

Եւ աննման էր.

Լուսեղէն պտուղ եբեր

Եվ աննման էր.

Ճղերն ամէն արքայական

Եվ աննման էր.

Տերեւն ամէն արփիափայլ

Եվ աննման էր.

Գարնանային հոտն որ ելաւ

Եվ աննման էր.

Անմահութեան աղբիւր բխեալ

Եվ աննման էր.

Դաշտերդ ամէն ծաղկով ի լի‘

Եվ աննման էր.

Լերունքդ ամէն վարդ փթթեալ

Եվ աննման էր:

- Ծաղկեցաւ ծառն կենաց‘

Աստուածածինն էր.

Լուսեղէն պտուղ եբեր‘

Իւր միածինն էր.

Ճղերն ամէն արքայական‘

Սուրբ առաքեալքն էր.

Տերեւն ամէն արփիափայլ‘

Սուրբ մարգարեքն էր.

Գարնանային հոտն որ ելաւ‘

Իւր սուրբ ծնունդն էր.

Անմահութեան աղբիւր բխեալ‘

Մկրտութիւնն էր:

Դաշտերդ ամէն ծաղկով ի լի‘

Սուրբ մարտիրոսքն էր.

Լերունքդ ամէն վարդ փթթեալ‘

Էն սուրբ կուսանքն էր2″:

1 Տես ՀՍՀ, հտ.5, Ե., 1979, էջ 117,”Ծառապաշտություն” ծանոթագրությունը:

2 Սույն երգը տպագրվում է 1-ն անգամ, Մատենադարանի NN 3884 (1461-1478 թվ.) եւ 2676 (XVIդ.) ձեռագրերի հիմամբ: Տես Ա. Մնացականյան, Հայկական Զարդարվեստը, Ե., 1955, էջ 65:


Գիտության ամենատարբեր բնագավառներից ի մի հավաքած խոսուն փաստերին ավելացնենք նաեւ ծիրանենու՝ Արեւի ծառ լինելու մասին հետեւյալ կարեւոր վկայությունը.‘

” Абрикос – дерево солнца, он обладает очень сильным энергетическим воздействием.

Абрикос несет в себе свойство приносить счастье и любовь. Видеть цветущее дерево абрикоса, быть рядом с этим деревом, потрогать цветы – это как благословение небес на счастье и удачу.

… Плоды абрикоса тоже обладают волшебными свойствами. Это плоды Солнца. Они несут в себе мощный энергетический заряд жизнерадостности и любви. Если у человека тяжело на сердце, депрессия, меланхолия, ему надо кушать абрикосы или абрикосовое варенье.”1 :

Հայերեն ասած “Ծիրանի ծառը Արեւի ծառն է, այն օժտված է ուժեղ էներգետիկական ազդեցությամբ (եռանդատվությամբ): Ծիրանենուն յուրահատուկ է երջանկություն եւ սեր պարգեւելը: Տեսնել ծաղկած ծիրանենին, լինել նրա մոտ եւ հպվել նրա ծաղիկներին, դա նույնն է՝ թե երջանկության եւ հաջողության համար Երկնքից օրհնություն ստանալ: Ծիրանենու պտուղները նույնպես օժտված են կախարդական հատկություններով: Դրանք Արեւի պտուղներն են: Նրանք կրում են կենսախնդության եւ սիրո հզոր էներգետիկական լիցք: Եթե մարդու սրտին ծանրություն է իջել, ընկճված է ու մելամաղձոտ, ապա նա ծիրան կամ ծիրանի մուրաբա պետք է ճաշակի”:

Եթե նկատի ունենանք Ան. Շիրակացու, Վանական Վարդապետի, Գր. Տաթեւացու, Հովհաննես Իմաստասերի (Սարկավագի) վկայությունները, որ մեր Արեգակնային տոմարի ամսանունները Հայկի ուստրերի ու դուստրերի անուններն են, այսինքն “Հայկը համարվում է առաջին տոմարադիրը, որ ժամանակի եւ տարվա չափն ու շրջանը որոշողն է: Եվ սա, իհարկե, արվում է աստղագիտությամբ”, ապա համաձայն վերը դիտարկված հնավանդ հանելուկների, հաստատվում է, որ հայոց արեգակնային Տարին եւ արեւային Ծիրանի ծառը խորհրդանշում են Հայկ Աստծուն, արեգակնային 12 ամիսները եւ ծիրանի ծառի 12 ճյուղերը՝ Նրա որդիներին, իսկ 360 արեգակնային օրերը եւ 360 արեւուկները (արեւի պտուղները)՝ Նրա թոռներին:

Ըստ հայտնի լեզվաբան Ն. Մառի՝ “…hay (-har)-Hay+K‘ հայերի լեգենդային նախահոր անունն է, “երկինք” – “արեւ” տիեզերական տոտեմի անձնական անունը, որտեղից նրա վերապրումը Hayk ձեւով՝ որպես ԿՐՌՏվ համաստեղության անվանում, իսկ hay-ը իր բազմիմաստ նշանակություններում ինքնուրույնաբար նշանակում է նաեւ “արեւ”"2 (ընդգծումը մերն է – Ս.Ս.): Այս վկայությունում Ն. Մառը նկատի է ունեցել այն փաստը, որ Աստվածաշունչ մատյանի թարգմանիչները Օրիոն աստեղատունը, համաձայն մեր ավանդության, թարգմանել են Հայկ անվամբ (տե՛ս, Եսայի, ԺԳ. 10 եւ Յոբ, ԼԸ. 31):

Հայկ-Օրիոն համաստեղության Կենաց Ծառի խորհրդակիր լինելու մասին է վկայում նաեւ հայտնի գաղտնագետ (օկուլտիստ) Էլիֆաս Լեւիի (Ալֆոնս Լուի Կոնստանտ) հետեւյալ մեկնությունը. “Հայկի գոտին եւ թուրը գյուղացիների աչքին փոցխ է երեւում, այն ժամանակ, երբ կաբալիստը դիտելով այդ նշանը իր ամբողջությունում, դրանում տեսնում է Եզեկիելի բոլոր գաղտնիքները, Տասը Ծիրերը, բաշխված եռյակներով, կենտրոնական եռանկյունին կազմված չորս աստղերից, որից հետո երեք աստղերից կազմված Յոդ տառը: Ընդ որում, այդ երկու պատկերների միացումը խորհրդանշում է Բերեշիտի (իմա՝ բնության արարման – Ս.Ս.) գաղտնիքները, եւ վերջապես չորս աստղերը, որոնք կազմում են Մերկավահի (իմա՝ Երկնային Կառքի – Ս.Ս.) անիվներն ու ավարտում աստվածային կառքը… Հայկի դիտարկված պատկերը կարելի է նմանացնել վիշապի հետ մարտնչող Միքայել հրեշտակապետի հետ, եւ այս նշանի հայտնվելը կաբալիստի համար հաղթանակի եւ հաջողության նախանշանակն է” (տես. նկ.)3 :

Այսպիսով պարզվում է, որ մեր հին իմաստնությունում Կենաց ծառը ընկալվել է ոչ միայն Արեւի եւ արեգակնային տարվա նշանակ, այլ նաեւ Հայկն համաստեղության եւ Աստծո նշանակ: Ավելի որոշակի ասած՝ հայոց ավանդությունում Կենաց ծառը՝ Ծիրանենին, “Հայկայ տոմարի” Սրբազան Տարվա նշանակն է:

1 Ерофеев В., Оккультная сила растений. М., 2005, с. 70:

2 “…hay (-har)-Hay+K, имя легендарного прородителя армян, собственно название космического тотема “небо” – “солнце” (“небесенок”), откуда переживание его полностью в виде Hayk в качестве названия созвездия Ориона, а одного элемента hay, означившего при полисемантизме самостоятельно также “солнце”” [ 8/256 ]:

3 “Сельские жители увидят в поясе и мече Ориона грабли, в то время как каббалист, рассматривая этот знак в его целостности, увидит в нем все тайны Иезекиеля, Десяти Сефирот (О»Э³у М³йЗ ³Эн³ЭбхЩЭ»сЗу ¿ – к. к.), расположенных триадическим образом, центральный треугольник, образованный четырьмя звездами, затем линии из трех звезд, образующих букву Иод, причем соединение этих двух фигур символизирует тайны Берешит, и, наконец, четыре звезды составляющие колеса Меркавах и завершающие божественную колесницу… Рассмотренная фигура Ориона может быть отождествлена с архангелом Михаилом, сражающимся с драконом, и для каббалиста появление этого знака будет предзнаменованием победы и удачи »: о»’л Элифас Леви, Ритуал трансцендентальной маги. ’’Ваклер”,1995, с.167-168:

Սերգեյ Սիմոնյան